تبیان، دستیار زندگی

تنگي نفس چيست؟ اكثر ما تنفس را امري بديهي و جزء لاينفك حيات مي دانيم كه همچون ضربان قلب بطور خودكار انجام مي شود . ما مي دانيم كه در هنگام ورزش و فعاليت بدني، تنفس سريعتر و عميق تر مي گردد و نبض نيز سريعتر مي شود. احساس كم عمق شدن و گرفتگي نفس را تنگي نفس مي گويند كه صرفاً يك احساس انفعالي از سوي بيمار است . هنگامي كه شما به پزشك مي گوييد دچار تنگي نفس هستيد ، تشخيص اينكه آيا واقعاً تنگي نفس وجود دارد يا نه ، دشوار است چون ممكن است برخي افراد بعلت مشكلات عصبي و روحي احساس تنگي نفس داشته باشند حال آنكه در حقيقت يك تنگي نفس واقعي و بيماري مهم در كار نيست . اگر تنگي نفس صرفاً عصبي باشد هنگام خواب برطرف مي شود . در اغلب اوقات پزشك با معاينه نمي تواند بفهمدكه شما تنگي نفس داريد يا نه و هيچ آزمايش خاصي نيز براي تشخيص قطعي تنگي نفس وجود ندارد . تنگي نفسهم مثل درد ، فقط بوسيله خود بيماري احساس مي شود . تنگي نفس در افراد مختلف به گونه هاي مختلف احساس مي شود . برخي افراد نسبت به تنگي نفس حساس هستند و با كمترين تغييري دچار احساس تنگي نفس مي شوند ولي برخي ديگر حساسيت كمي دارند. تنگي نفس در برخي بيماران ممكن است آنقدر شديد باشد كه بوضوح بوسيله افراد ديگر قابل تشخيص باشد ولي خود بيمار احساس تنگي نفس واضح نداشته باشد. از سوي ديگر برخي بيماران از احساس تنگي نفس شديد شكايت دارند در حالي كه تنفس آنها بظاهر طبيعي بنظر مي رسد. علت اين اختلاف در احساس اين افراد گوناگون را بدرستي نمي توان كشف كرد و عمدتاً ناشي از تفاوت ساختار رواني افراد است . تنگي نفس چه موقع غير طبيعي محسوب مي شود ؟ هر يك از ما ممكن است در پاره اي از موارد دچار تنگي نفس شويم. حتي يك ورزشكار تندرست كه از سلامت كامل ريه و قلب برخوردار است ممكن است دچار تنگي نفس گردد. بنابراين بايد بدانيم كه در چه صورت بايد تنگي نفس را نشانه يك بيماري دانست و در چه مواردي تنگي نفس يك مسئله طبيعي بشمار مي رود. اكنون به راهنمايي براي كشف پاسخ اين سئوال مي پردازيم. 1 . آيا در هنگام انجام برخي كارها، نسبت به افراد همسن ديگر دچار نفس تنگي شديدتري مي شويد؟ بديهي است كه اگر يك مرد يا زن 60 ساله در هنگام بازي تنيس با يك پسر يا دختر 20 ساله دچار تنگي نفس شود امر غير طبيعي بشمار نمي رود . اگر شما به يك زندگي راحت و كم تحرك عادت كرده باشيد و ناگهان شروع به دويدن در مسافت 2 كيلو متر نمائيد دچار تنگي نفس خواهيد شد ولي اين مسئله غير طبيعي نيست. ولي اگر در هنگام بالا رفتن از نردبان يا پله دچار تنگي نفس مي شويد ولي افراد هم سن و سال از همكاران، دوستان يا همسر در هنگام انجام همان عمل تنگي نفس پيدا نمي كنند نشانه آن است كه اين تنگي نفس شما غير طبيعي است و يك اختلال در شما وجود دارد . 2 . آيا در هنگام انجام اعمالي كه قبلاً (چند ماه يا يك سال قبل) آنها را براحتي انجام مي داده ايد، دچار تنگي نفس مي شويد؟ آيا اخيراً بعلت تنگي نفس سعي مي كنيد ازبالارفتن از پله در منزل يا محل كار پرهيز نمائيد در حالي كه قبلاً چنين نبوده و از چنين فعاليتهايي ابا نداشته ايد؟ در پاسخ به اين سوالات، دقيق و صادق باشيد. 3 . آيا دچار يك تغيير ناگهاني شده ايد؟ اگر بطور حاد و ناگهاني اخيراً در هنگام استراحت يا فعاليت دچارتنگي نفس شده ايد نشانه غير طبيعي بودن تنگي نفس است. چنين تغييرات ناگهاني نياز به توجه پزشكي دارد. با اين پرسشها مي توان تنگي نفس هاي طبيعي و معمولي را از تنگي نفس غير طبيعي تميز داد. معذالك در پاره اي موارد، برخي افراد از پرسش چنين سوالاتي از خود مي پرهيزند و يا از قبول اينكه نشانه هاي يك تنگي نفس غير طبيعي در آنها وجود دارد سرباز مي زنند. در چنين مواردي، ساير افراد بايد به ياري فرد بيايند و به وي تذكر دهند كه دچار تنگي نفس شده است. در غالب اوقات، همسر بيمار اولين فردي است كه به غير طبيعي بودن تنگي نفس وي پي مي برد. اگر همسر يا دوستان شما سوالات فوق را در مورد تنگي نفس از شما پرسيدند بجاي امتناع از پاسخ، سعي كنيد به سوالات بينديشيد و پاسخ صادقانه بدهيد. شما ممكن است نسبت به تنگي نفس خود حساس نباشيد و به آن توجه نكرده باشيد ولي سايرين براساس تغيير عادات و فعاليتهاي شما به آن پي برده باشند. گاهي ممكن است شما به تنگي نفس خود پي برده باشيد ولي از قبول آن امتناع داشته باشيد مگر آنكه شخص ديگري هم به شما يادآوري كند. البته احساس تنگي نفس كه در موقع خواب برطرف شود غالباً عصبي است و اهميتي ندارد . مسئله را جدي بگيريد تنگي نفس نياز به توجه شما دارد و نبايد آن را سرسري بگيريد. جدي گرفتن مسئله بدين معنا است كه بايد به پزشك مراجعه نمائيد. پزشك از طريق چند پرسش و معاينه و آزمايش سعي مي كند بفهمد كه تنگي نفس شما طبيعي است يا غير طبيعي. بي توجهي به تنگي نفس و رها كردن بيماري به حال خود كار عاقلانه اي نيست چرا كه فرصت درمان يك بيماري ممكن است محدود باشد و از دست برود و با مزمن شدن و پيشرفت بيماري، درمان آن دشوار گردد. بنابراين هرگاه مظنون به تنگي نفس بوديد به پزشك مراجعه كنيد. علل تنگي نفس اگر تنگي نفس، از نوع غير طبيعي باشد بيماريهاي گوناگوني مي توانند آن را ايجاد نمايند. بعنوان مثال، كم خوني مي تواند موجب تنگي نفس شود، و بيماريهاي زيادي مي توانند موجب كم خوني شوند. اضافه وزن، بيماريهاي غددي مثل كم كاري يا پركاري تيروئيد مي توانند موجب تنگي نفس شوند. يكي از علل شايع تنگي نفس بيماريهاي قلبي است كه ممكن است با يا بدون درد سينه باشد. وليكن شايع ترين علت تنگي نفس بيمارهاي ريوي است كه از جمله اين بيماريها ميتوان به برونشيت مزمن و آسم، اشاره نمود. پزشك مي تواند با پرسيدن چند سوال از بيمار و انجام معاينه و آزمايشاتي از قبيل، آزمايش خون، راديوگرافي قفسه سينه، نوار قلب و نوار تنفس (اسپيروگرام) علت تنگي نفس بيمار را كشف نمايد. علل ريوي تنگي نفس همانطور كه پيشتر گفته شد شايعترين علت تنگي نفس بيماريهاي ريوي است. اگر مشخص شود كه تنگي نفس شما به علت اختلالات ريوي است قدم بعدي كشف نوع بيماري مي باشد. بيماريهاي زيادي مي توانند موجب اختلال عمل ريه گردد و از اين طريق منجر به تنگي نفس شود. بطور كلي بيماريهايريوي به سه دسته تقسيم مي شوند : 1 . بيماريهاي محدود كننده ريه 2 . بيماريهاي عروقي ريه 3 . بيماريهاي انسدادي ريه بيماريهاي محدود كننده ريه اختلالاتي هستند كه موجب پر شدن يا تخريب فضاهاي هوايي داخل ريه گرديده و از اين طريق موجب تنگي نفس مي شود اين بيماريها معمولاً بي سروصدا بوده و به طور تدريجي پيشرفت مي كند از جمله اين بيماريها مي توان به ضايعات شغلي ريه در كساني كه با پشم شيشه، زغال سنگ، بريليوم يا قلع سروكار دارند و يا واكنشهاي حساسيتي ريه نسبت به مواد پشمي يا پر پرندگان اشاره نمود، برخي از بيماريهاي محدود كننده ريه علت خاصي ندارند وليكن در تمام اين موارد تشخيص به موقع و درمان سريع از اهميت به سزايي برخوردار است. بيماريهاي عروقي ريه نسبتاً نادر هستند و معمولاً در افراد جوان ايجاد مي شوند و موجب تنگي نفس مي گردند. تنها شكايت اين بيماران معمولاً تنگي نفس در هنگام فعاليت مي باشد. از جمله اين بيماريها مي توان به تنگي دريچه ميترال قلب، نارسايي دريچه ميترال، تنگي دريچه ريوي قلب و نارسايي قلبي اشاره نمود. وليكن شايعترين بيماري ريوي كه موجب تنگي نفس مي گردد بيماريهاي انسدادي ريه مي باشد به همين علت در اين مقاله عمدتاً به بررسي همين دسته از بيماريهاي ريوي مي پردازيم. اين بيماريها عبارتند از : آسم و برونشيت مزمن. آسم مي تواند در هر سني ايجاد شود وليكن برونشيت مزمن غالباً پس از چهل سالگي بروز مي نمايد. و به همين علت اكثر بيماران تنگي نفس ناشي از آن را به اشتباه ناشي از افزايش سن دانسته و خيلي دير به پزشك مراجعه مي نمايند. ورزش و فعاليت بدني برخورداري از وضعيت جسماني مناسب، چيزي است كه هر انساني خواهان آن است و مبتلايان به بيماريهاي انسدادي ريه نيز از اين قاعده مستثني نيستتند. ممكن است پزشك و اطرافيان و دوستان اين بيماران به آنها گفته باشند كه از فعاليت سنگين بپرهيزند چون موجب تشديد تنگي نفس و وخامت حال آنها مي شود وليكن تحقيقات چند ساله نشان مي دهد كه اين بيماران بايد ورزش كنند. كم تحركي و عدم فعاليت مستمر موجب ضعف عضلات بدن، كاهش ظرفيت تنفسي ريه ها، كاهش دفاع بدن در برابر ميكروب ها و عوامل بيماري زاي خارجي و كاهش توان عمومي بدن در غلبه بر بيماري و نهايتاً منجر به زمين گير شدن بيمار مي گردد. عدم فعاليت موجب تنبل شدن انسان مي گردد و بتدريج، انجام اعمال روزمره را نيز دشوار جلوه مي دهد. با ورزش كردن سه دستگاه اصلي بدن يعني عضلات، قلب و گردش خون، و تنفس تقويت مي شود. ورزش موجب تقويت سلول هاي عضلاني مي شود و نياز آنها را به اكسيژن براي انجام كارها كاهش مي دهد. در نتيجه فشار كمتري بر روي دستگاه تنفس اعمال مي شود. ورزشهاي مناسب و بي خطر پزشك شما مي تواند براساس آزمايشات ويژه، ميزان تحمل شما را در انجام ورزشهاي گوناگون مشخص سازد و به شما بگويد كه چه ورزشي براي شما بيشترين سود را دارد. پيش از شروع ورزش بايد تمام ابعاد جسماني بدن بيمار بررسي و ارزيابي شود. بعنوان مثال، راه رفتن بسيار سريع در مسافتي طولاني مي تواند موجب فشار بر قلب و ريه هاي شما شود. از سوي ديگر انجام برخي ورزشهاي نامناسب ممكن است موجب كاهش اكسيژن خون گرديده و منجر به عوارض جدي شود. بنابراين بجاي آنكه خودسرانه يك برنامه ورزشي طرح ريزي كنيد پس از مشورت با پزشك يك الگو و برنامه مناسب را انتخاب كنيد پزشك بهتر از شما از وضعيت جسماني شما اطلاع دارد بنابراين وي مي تواند مناسب ترين و بهترين ورزشها را به شما پيشنهاد كند. پيش از آنكه پزشك بتواند در مورد شما تصميم گيري نمايد بايستي از دستگاه تنفس، قلب و عروق، عضلات مفاصل و ساير سيستمهاي بدن شما آزمايشهاي لازم را به عمل آورد. تفسير نتايج اين آزمايشات نيز فقط در صلاحيت پزشك است. فوايد و خطرات ورزش در درمان بيماران تنفسي امروزه، بيماران مبتلا به آسم گاه گير يا COPD (بيماريهاي مزمن انسدادي ريه) با استفاده از درمان طبي مناسب و پيروي از اصول ايمني خاصي مي توانند ورزش كنند و از مزاياي حيات بخش آن بهره مند شوند. ورزش در كوتاه مدت باعث افزايش سطح آمادگي جسماني و انرژي مي شود و احساس تازه اي در فرد ايجاد مي كند. مزاياي دراز مدت آن عبارتند از : كاهش خطر ابتلا به بيماري هاي مزمني همچون بيماري قلبي، ديابت، افزايش فشار خون، پوكي استخوان، و احتمالاً انواع خاصي از سرطان، و سكته. ورزش تسكين دهنده ناراحتي و برطرف كننده ناتواني بي شك، عمده ترين ناراحتي، تنگي نفس بي موقع يا شايد تقريباً در همه مواقع باشد. اين احساس نامطبوع عمدتاً ناشي از انسداد جريان هواست. پيش از آغاز ورزش، بايد به پزشك مراجعه كنيد و در صورت لزوم براي تثبيت وضعيت ريوي داروهاي مناسب دريافت كنيد تا در حد امكان از انسداد برطرف شود. اما متاسفانه بايد دانست كه حتي پس از مدتي ورزش، نتايج آزمونهاي عملكرد ريوي در بيماران COPD تغييري نخواهد كرد. واكنش ريه در برابر ورزش ميزان تنگي نفس حين ورزش به تعادل ظريفي بين نياز تهويه اي بدن و ظرفيت تهويه اي آن بستگي دارد. نياز تهويه اي ميزان هوايي است كه ريه ها، حين ورزش، بايد به درون بكشند و خارج كنند تا نياز بدن به اكسي‍ژن و دفع دي اكسيد كربن زائد برآورده شود. ظرفيت تهويه اي ميزان هوايي است كه در حين ورزش عملاً مي توان به درون كشيد و خارج كرد. اين ظرفيت بستگي به سلامت ريه ها دارد و در بيماران COPD ميزان آن كاهش مي يابد. وقتي نياز تهويه اي بدن بيشتر از ظرفيت تهويه اي مي گردد (اين امر در بيماران COPD كه براي اولين بار ورزش مي كنند، به سرعت رخ مي دهد) تنگي نفس شديدي عارض مي شود و بايد ورزش را قطع و استراحت كرد. به طور خلاصه، بدن هوايي بيشتر از آنچه كه ريه ها قادر به تنفس آن هستند، طلب مي كند (اين مسئله در افراد با ريه هاي سالم رخ نمي دهد). خطرات ورزش ورزش خطراتي نيز دربر دارد. عمده ترين خطرات ورزش براي ورزش هاي سنگين (چه براي كساني كه مشكلات تنفسي دارند و چه آنها كه سالم اند) عوارض قلبي و صدمات عضلاني- اسكلتي است. براي بيمار مبتلا به COPD خطر ديگري نيز وجود دارد. يك ورزش اشتباه يا انجام بيش از حد ورزش ممكن است باعث بروز حمله آسمي شود يا ايجاد كم اكسيژن خوني (هيپوكسمي)، يا كاهش خطرات غلظت اكسيژن خون، بنمايد. عوارض قلبي احتمالاًخوانده يا شنيده ايد كه بعضي افراد حين ورزش ناگهان به علت حمله قلبي فوت كرده اند. يقيناً اين حالتي بسيار تكان دهنده است – به ويژه اگر سن زياد باشد شايد پرسيده شود كه آيا ورزش واقعاً بي خطر است. در پرتو مطالعات روشن شده است كه خود ورزش خطرناك نيست. تلفيق فعاليت شديد و بي رويه با بيماري سرخرگهاي اكليلي (كه ممكن است از آن بي خبر باشيد) اين خطر را ايجاد مي كند. پيروي از دستورالعمل هاي من مهم است زيرا تقريباً 50% بيماران مبتلا به COPD بالاي 50 سال از بيماري قلبي نيز رنج مي برند. علاوه بر بيماري سرخرگهاي اكليلي، بيماري ديگري نيز ممكن است باعث نگراني شود: بيماري قلبي ريوي (كه چنانچه قبلاً ذكر شد فرد را در معرض نارسايي قلبي قرار مي دهد). بيماري قلبي ريوي نبايد شما را از ورزش باز دارد، به شرط آنكه به طور كافي تحت درمان قرار گرفته باشيد و از دستورالعمل هاي ايمني ورزشي درست پيروي كنيد. اگر هنوز ترديد داريد بدانيد كه: اگر احتياطات لازم به عمل آيد، ورزش حتي براي بيماران قلبي يا افرادي كه سابقه حمله قلبي داشته اند، بسيار بي خطر است. شايد جالب باشد بدانيد بيماراني كه تحت پيوند ريه يا پيوند توام قلب و ريه قرار گرفته اند نيز مي توانند ورزش كنند. معمولاً، وجود امراض قلبي و ريوي بايد دليل ورزش و نه ترك آن باشد. كم اكسيژن خوني و آسم ناشي از ورزش افراد مبتلا به كم اكسيژن خوني و آسم ناشي از ورزش مي توانند ورزش كنند؟ در بعضي از بيماران مبتلا به COPD براي كم اكسيژن خوني حتي نيازي به فعاليت بدني نيست، در اين عارضه ريه ها قادر نيستند اكسيژن كافي به خوني كه از ميانشان عبور مي كند برسانند، و در نتيجه در غلظت اكسيژن در خون افت ايجاد مي شود. به هر روي، بايد به هر ترتيب ممكن از وقوع اين پيشامد اجتناب شود. حتي يك حمله كوتاه كم اكسيژن خوني ممكن است به مغز و قلب (كه به محروميت از اكسيژن فوق العاده حساس هستند) صدمه بزند. در صورتي كه كم اكسيژن خوني طولاني شود ممكن است باعث قلب ريوي ايجاد شود و خطر مرگ زودرس افزايش يابد.