اهداف:
آشنایی با سیارات زیرین (سفلی)
آشنایی با سیاره عطارد
آشنایی با سیاره ناهید
وسائل مورد نیاز:
کامپیوتر مجهز به اینترنت

مقدمه
علاوه بر خورشید منظومه شمسی ما از اجزاء مختلف دیگری تشکیل شده است که بخشی از آن را سیارات تشکیل داده اند. سیاره بر حسب تعریف جدید انجمن بین المللی اختر شناسی به جسمی گفته می شود که در مداری به دور خورشید در گردش باشد و جرمش تا آن حد زیاد باشد که شکل کروی داشته باشد. بر طبق این تعریف منظومه شمسی شامل هشت سیاره است که در این جلسه قصد داریم به معرفی دو سیاره نزدیک به خورشید یعنی عطارد و زهره بپردازیم.

 

2 -1 سیارات زیرین (سفلی)

سیارات منظومه شمسی را می توان بر اساس فاصله شان از خورشید دسته بندی کرد. عطارد و زهره دو سیاره ای که نزدیک ترین فاصله را نسبت به خورشید دارند و مدارد آنها داخل مدار زمین قرار دارد، که به سیارات زیرین یا سیارات سفلی معروف اند. بعد از آن زمین قرار دارد و سیارات دور تر از زمین سیارات زبرین یا علوی نامیده می شوند زیرا از زمین به خورشید دورترند.

2-2 سیاره تیر (عطارد) Mercury

عطارد یا تیر اولین سیاره منظومه شمسی از نظر نزدیکی به خورشید است. قطر آن 3032 مایل یا 4880 کیلومتر است. یعنی حدود دو پنجم قطر زمین است و فقط اندکی از ماه بزرگ تر است. این سیاره در یک مدار بیضی شکل به دور خورشید در گردش است که نزدیک ترین فاصله آن از خورشید تنها 46 میلیون کیلومتر و دورترین فاصله اش 70 میلیون کیلومتر است. لذا همواره در اطراف خورشید حضور دارد و نزدیک بودن مدار آن به خورشید سبب می شود که هیچگاه دورتر از قرص خورشید دیده نشود. حرکت مداری عطارد سریع است و به همین سبب، در هر بار گردش به دور خورشید امکان دید آن به چند روز محدود می شود و برای ما تنها در هنگام طلوع و غروب در نزدیکی افق قابل رویت است.

عطارد سریع ترین سیاره منظومه شمسی خورشیدی است که با سرعتی حدود 48 کیلومتر در ثانیه هر 88 روز یک بار یک دور به گرد خورشید می چرخد (دوره تناوب نجومی). در حالی که در مدت 58 روز یک دور به دور خود می چرخد (حرکت وضعی). در عطارد هیچ گونه جوی وجود ندارد، ولی برخی مطالعات وجود مقدار کمی گاز هلیوم را که گفته می شود از طریق بادهای خورشید به گرد این سیاره قرار گرفته اند اثبات می کند.
به دلیل نزدیک بودن عطارد به خورشید این سیاره بسیار گرم است اما چون عطارد جو ندارد و نمی تواند گرما را نگه دارد دمای شب و روز آن تفاوت زیادی باهم دارند. درجه حرارت سطح آن در هنگام روز به حدود 427 درجه سانتیگراد و در شب به 173 درجه زیر صفر کاهش می یابد.

 

سطح سیاره عطارد از حفره های کوچک و بزرگی تشکیل شده است که چهره ای شبیه به کره ماه را به خود گرفته است. این حفره ها زمانی شکل گرفته است که شهاب سنگ ها یا ستاره های دنباله دار کوچک به سیاره برخورد کرده اند. قطر برخی از دهانه ها به ده ها کیلومتر می رسد. برخی از این دهانه ها محل خروج مواد مذاب است که امروزه با سنگ های مذاب پر شده اند و مانند کوه های آتشفشانی هستند. سطح عطارد شش درصد نوری را که از خورشید به آن می رسد, بازتاب می دهد، یعنی همان میزانی را که ماه بازتاب می دهد. این سیاره مانند ماه با یک لایه باریک از مواد معدنی به نام سیلیکات ها که به شکل ذرات ریزند پوشیده شده.

عطارد، در ادبیات فارسی و عربی، "دبیر فلک" نیز خوانده شده است. نام اروپایی این سیاره Mercury  از واژه ای لاتین گرفته شده که در مقابل نام یونانی هرمس است. خدائی که پیغام برنده برای خدایان دیگر بوده و به همین دلیل هرمس در اغلب تصاویر با صندل های بالدار کشیده می شود. علاوه بر پیغام رسانی، او نگهدار بازرگانان و مسافران بود.

 

2 -3 سیاره ناهید (زهره)  Venus

درخشنده ترین جرم در آسمان شب بعد از ماه سیاره زهره می باشد. زهره یا ناهید دومین سیاره منظومه شمسی به ترتیب فاصله از خورشید است که میان زمین و تیر قرار گرفته است. این سیاره درخشان بیش از هر سیاره دیگر، به زمین نزدیک می شود و در نزدیکترین نقطه به 42 میلیون کیلومتری ما می رسد. زهره گاهی 'ستاره شامگاهی' نامیده می شود زیرا هنگام طلوع خورشید در مشرق و هنگام غروب خورشید در مغرب دیده می شود.

به دلیل شباهت این سیاره در بسیاری جهات چون اندازه، جرم، جاذبه و ترکیبات ساختاری، به زمین، به آن لقب "خواهر دو قلوی زمین" را داده اند. ناهید در مقایسه با اکثر سیارات منظومه شمسی از جمله زمین، کروی تر است و به دلیل چرخش آهسته به دور مدارش، پدیده تورفتگی یا مسطح شدن قطب ها و بادکردگی یا تورم نواحی استوایی در آن، کمتر از دیگر سیارات رخ می دهد.
ناهید داغ ترین سیاره در منظومه ی خورشیدی است که به دلیل وجود جو چگال و غلیظ نور آفتاب پس از نفوذ در جو و جذب شدن توسط سطح آن، به صورت گرما از سطح بازتابیده می شود، اما انبوه دی اکسید کربنِ جو، این گرمای بازتابیده را به دام انداخته و از رها شدن آن در فضا جلوگیری می کند. این جذب اضافی گرما، که به پدیده گلخانه ای معروف است، میانگین گرمای ناهید را بیش از هر سیاره دیگری (حتی سیاره تیر) در منظومه خورشیدی بالا برده است.

ناهید در مداری تقریباً دایره وار به فاصله میانگین 108میلیون کیلومتر از خورشید، به دور آن می گردد. سرعت حرکت ناهید به دور خود ( حرکت وضعی) بسیار کند است و حدود 243 روز یک بار به گرد خود می چرخد در صورتی که چرخش آن به دور خورشید ( حرکت انتقالی)، 225 روز طول می کشد. این سیاره از این بابت منحصر به فرد است چرا که مدت شبانه روز آن طولانی تر از طول سال آن است. روز خورشیدی در زهره برابر 118 روز زمین است، یعنی هر سال آن دو شبانه روز طول می کشد. هنگامی که زهره در نزدیک ترین وضعیت نسبت به زمین قرار می گیرد، فاصله آن با زمین 42 میلیون کیلومتر می شود و در دورترین حالت 257 میلیون کیلومتر با آن فاصله دارد.

از دیگر ویژگی های منحصر به فرد زهره جهت چرخش این سیاره به دور خودش (حرکت وضعی) است. اکثر سیارات منظومه شمسی در جهت عکس عقربه های ساعت به دور محور خود چرخیده و به دور خورشید در حال گردشند. اما جهت چرخش سیاره زهره برخلاف سایر سیارات، در جهت عقربه های ساعت به دور خود است. دلیل قطعی این امر هنوز مشخص نیست، اما به نظر بعضی ستاره شناسان جهت چرخش سیاره زهره نیز زمانی مانند سایر سیارات بوده، اما بر اثر تصادم با یک سیاره یا سیارک دیگر ، این جهت معکوس شده است. با این تفاسیر در این سیاره به جای آنکه طلوع خورشید در شرق و غروب در غرب اتفاق بیفتد، طلوع خورشید زهره در غرب است و غروب آن در شرق.

 

گردش سیاره زهره حول خورشید
سیاره زهره تقریباً در همه فرهنگ های جهان به نام الهه عشق، زیبایی، باروری و زنانگی نامگذاری شده و در برخی فرهنگ ها، اهمیتی بسیار بیشتر از یك جرم صرفاً درخشان و زیبا داشته و مثلاً پایه تقویم یك قوم بوده، مانند قوم مایا، یا در میان برخی دیگر پرستش می شده است، مانند یونانیان و رومیان باستان. در میان اسطوره ها آناهیتا، آناهید یا ناهید، كه در زبان فارسی به معنای دور از آلودگی است، نامی اوستایی برای ایزدبانوی هندو ایرانی آب ها، باران و باروری در مذاهب ایران باستان است.
تکلیف: آموخته های خود را در مورد سیارات سفلی، سیاره عطارد و ناهید به همراه جستجوی بیشتر در کتاب ها و سایت های معتبر اینترنتی به صورت فایل پاور پوینت در آورده و برای ما ارسال نمایید.
محل بازدید/ اردو/ خرید: برای این جلسه می توانید از مجموعه آسمان نمای تهران بازدید نمایید و از مجموعه اطلاعات ارائه شده در این مرکز به همراه فیلم، اسلاید، کتاب و همچنین بازدید از آسمان نمای این مجموعه بهره مند شوید. اطلاعات کامل این مجموعه را می توانید در در سایت تبیان به آدرس اینترنتی زیر بیابید.

 منابع مطالعه: جهت دریافت اطلاعات بیشتر در زمینه خورشید و ساختار آن، منابع معرفی شده زیر را مطالعه نمایید.
- فصل یازدهم و قسمت اول از کتاب نجوم به زبان ساده، نویسنده: مایر دگانی، مترجم: محمدرضا خواجه پور- انتشارات گیتاشناسی

 

 

بخش پژوهش های دانش آموزی تبیان

تهیه: الهام گارسچی، تنظیم: نیلوفر یاقوتی