راز مهاجرت پرندگان- جلسه سوم

اهداف جلسه:

وسایل مورد نیاز:

مقدمه

همان طور که تا اینجای کار آموختید کوچ یا مهاجرت پرندگان از همان آغاز تاریخ توجه بشر را به خود جلب کرده است. در یک هزار سال قبل از میلاد هومر به آن اشاره کرده و ارسطو فیلسوف بزرگ یونان درباره آن تحقیق و بررسی کرده است. در دو جلسه گذشته با پرندگان، اهمیت آنها در چرخه حیات، حرفه پرنده نگری و مهاجرت آشنا شدید. در ادامه این پروژه قصد داریم به علل و عوامل مهاجرت پرندگان و انواع مهاجرت بپردازیم. 

چرا پرندگان مهاجرت می کنند؟

مهاجرت یکی از شورانگیزترین پدیده هایی رفتاری پرندگان است و این امر از زمان های بسیار دور مورد توجه انسان ها قرار گرفته است. اما چرا برخی از گونه های پرندگان دست به مهاجرت می زنند و بعضی دیگر در محل زاد و ولد خود باقی می مانند؟ چرا این گروه از پرندگان برای پیمودن کیلومتر ها مسافت، خود را به خطر می اندازند؟ آیا این کوچ و جدا شدن از محل تولد، اجباری است؟ و یا برای بدست آوردن غذا است؟ و شاید صرفاً یک عادت و سبک زندگی است که در برخی پرندگان دیده می شود؟
اولین مشکلی که دانشمندان در پاسخ به این سئوالات دارند، تبیین خود این پدیده است. همه ی حیوانات حرکت می کنند و تغییر مکان می دهند، اما تفاوت میان تغییر مکان اتفاقی و مهاجرت واقعی در چیست؟

اِف. برنس در تحقیقاتش در مورد مهاجرت پرندگان، پنج شرط را برای تعیین جابجایی به عنوان مهاجرت برمی شمارد. اول: جابجایی باید سفری با دامنه معیین و دوره ای واقعی باشد، به نحوی که حرکت های پراکنده را در برنگیرد. دوم: این جابجایی باید پدیده ای عمدی یا داوطلبانه باشد، نه از روی اجبار و یا خود به خودی. شرط سوم: مهاجرت باید ویژگی ادواری داشته باشد، یعنی مهاجرت، سفر روفت و برگشتی است که با آهنگ فصلی تکرار و در مکان های جغرافیایی معینی مشاهده می شود.
مهاجرت همچنین باید بعد جمعی داشته باشد. از مهاجرت حرکت همه جمعیت استنباط می شود نه فقط سفر عده ای معدود. در نهایت اینکه، مبدأ و مقصد مهاجرت از لحاظ بوم شناختی باید نقطه مقابل یکدیگر باشد. مهاجرت پرندگان به تناوب دوره های مساعد و غیر مساعد در منطقه آشیانه سازی بستگی دارد.

مهاجرت در گونه های مختلف پرندگان

همان طور که اشاره شد مهاجرت در واقع یک کوچ فصلی سالانه منظم است. در مقابل، پرندگان غیرمهاجر را ساکن می نامند. تقریباً 1800 گونه از 10000 گونه کل پرندگان دنیا، مهاجرت در فواصل طولانی دارند. اما کنترل مهاجرت و زمان بندی آن جزو خصوصیات ژنتیکی هر گونه است.
مهاجرت در پرندگان تنها به پرندگانی که می توانند پرواز کنند محدود نمی شود. اغلب گونه های پنگوئن با شنا کردن مهاجرت می کنند. این مسیر ممکن است تا  1000کیلومتر طول داشته باشد. مهاجرت های کوتاه با تغییرات طول روز یا تنها با تغییر وضعیت آب و هوای محلی صورت گیرد. گاهی مهاجرت های ارتفاعی نیز در یک محل صورت می گیرد.

مهاجرتی که به عنوان شاخص و تیپیک شناخته می شود شامل پرندگان خشکی زی شمالی است، مانند چلچله ها(پرستوها) و پرندگان شکاری که  مسافت های طولانی را برای رسیدن به مناطق گرمسیری طی می کنند. هر چند برخی گونه های شمالی  مثل سهره ها زمستان را در مناطق معتدل شمالی با زمستان ملایم می گذرانند. مسیرهای مهاجرت و مناطق زمستان گذرانی سنتی هستند بدین معنی که پرندگان جوان در طول اولین مهاجرتشان مسیرها و مناطق هر ساله را از والدینشان آموخته اند.

تمامی مواردی که درخصوص موانع و مسیرهای انحرافی برای پرندگان خشکی زی با مهاجرت های طولانی وجود دارد برای پرندگان آبزی هم صادق است، اما برعکس، به این معنی که یک منطقه خشکی وسیع بدون هیچ زیستگاه آبی (رودخانه، دریاچه و...) می تواند برای پرنده آبزی یک مانع محسوب شود.

چنین وضعیتی در مورد پرندگان کنارآبزی هم موجود است. بسیاری از گونه ها مانند "تلیله شکم سیاه" مسافت های طولانی را از مناطق تولیدمثلی نزدیک به قطب شمال را به سمت محل های گرمتر اما در همان نیمکره شمالی طی می کنند، اما تلیله دیگری به نام Semipalmated Sandpiper (Calidris pusilla)  مسافت های طولانی تری را تا رسیدن به مناطق گرمسیری در نیمکره جنوبی طی می کند.

همانند پرندگان آبزی بزرگ و قوی مانند قوها و غازها، پرندگان کوچک کنارآبزی نیز پرندگان قوی هستند و می توانند در مناطق معتدلی که زمستان گذرانی می کنند نیز در صورت نامساعد شدن وضعیت آب و هوا مجدداً مسافت های کوتاهی را جابجا شوند. برای بسیاری از این پرندگان کنارآبزی موفقیت مهاجرت بستگی به دسترسی به منبع غذایی کلیدی مشخص و مورد نظرشان است. پرندگان دریایی مانند "پرستوهای دریایی" در مناطق معتدل نیمکره شمالی زادآوری دارند مسافت های مختلفی را در زمستان به سوی جنوب طی می کنند؛ "پرستوی قطبی" در طول سه ماه پرواز مسافتی بالغ بر 22000 کیلومتر را پیموده است.

گونه های پلاژیک مانند "آلباتروس ها"(albatrosses) و "کبوترهای دریایی"(shearwaters)  پرندگانی کاملاً دریایی و دور از ساحل هستند که اساساً در اقیانوس ها و دریاها بسر می برند ولی به هنگام در دسترس بودن غذا دور هم جمع می شوند. بسیاری مانند"کبوتر دریایی دودی"(soot shearwater) تا 14000 کیلومتر را طی می کند.

بسیاری از پرندگان حشره خوار کوچک خشکی زی مانند "سسک ها" ، شهد خورها و مگس گیرها مسافت های طولانی را در شب پرواز می کنند. آنها در صبح به زمین می نشینند و تغذیه می کنند تا بتوانند بقیه مسافرتشان را کامل کنند. پرندگانی اینچنین با پروازهای در شب رنج کم خوابی را به جان می خرند تا خطر شکار شدن بوسیله شکارچی ها را کاهش دهند و از گرم شدن بیش از حد جلوگیری کنند. 
فیلم ارایه شده بخشی از روند مهاجرت پرندگان را نشان می دهد.

 دلایل مهاجرت پرندگان

در طول دوره های زمانی بسیار طولانی، تغییراتی مانند پیشروی یا عقب نشینی یخچال ها یا حتی جابجایی های قاره ای ممکن است نقشی در پیدایش رفتار مهاجرتی پرندگان به فواصل طولانی ایفا کرده باشند. غذا، آب ، جان پناه و محل مناسب برای ساختن آشیانه و تخمگذاری از نیازهای اساسی یک پرنده برای بقاست. ولی تغییرات فصلی می تواند شرایط مطلوب زندگی را به محیطی نامناسب تبدیل کند؛ و پرندگان را مجبور به مهاجرت کنند. در اکثر منابعی که از دلایل مهاجرت پرندگان یاد می کنند شش دلیل اصلی برای علت مهاجرت پرندگان عنوان می شود که عبارتند از:

۱. بعضی از پرندگان زمانی مهاجرت می كنند كه شرایط جوی نامساعد بوده و مواد غذایی كمی در اختیار داشته باشند. ولی گاهی مهاجرت در شرایط كاملاً متفاوت انجام می گیرد.

۲. برخی محققان دلایل دیرین شناسی را بیان كرده و معتقدند حداقل در مورد پرندگانی كه در نیم كره شمالی می زیسته اند، دورا نهای یخبندان آنها را ملزم به ترك زادگاه خود نموده، ولی برخی از آنها در نتیجه دلبستگی زیادی كه به زاگاه خود داشته اند در فصل تابستان كه هوا ملایم تر شده باز به زادو بوم خود رجعت نموده اند. درحقیقت این نظریه مهاجرت پرندگان را نتیجه عوامل تاریخ طبیعی یا عوامل تكاملی دانسته اند.

۳. گاهی تغییرات ناگهانی فصول و خشك سالی و یا باران های نابهنگام انگیزه ای برای مهاجرت به وجود می آورد.

۴. عواملی از قبیل طول شب و روز، درجه حرارت هوا، مقدار مواد غذایی و غیره نیز اثراتی غیر مستقیم در مهاجرت پرندگان دارند ولی نمی توان یكی از این عوامل را عاملی قطعی و اساسی به حساب آورد.

۵. دلایل و مداركی وجود دارند كه ثابت می کند، افزایش طول روز بخش جلویی غده هیپوفیز در پرندگان را تحریك می كند و منجر به آزاد شدن هورمون های گنادوتروپین از هیپوفیز می گردد كه در نتیجه باعث تحریك یك سری تغییرات فیزیولوژیك و رفتاری پیچیده می شود كه می توان به رشد غده ها و ذخیره چربی،مهاجرت، رفتارهای جفت یابی و جفت گیری و مراقبت از جوجه ها اشاره نمود بنابراین، این تغییرات داخلی فصلی نیز پرندگان را مستعد به مهاجرت می نمایند.

6. رقابت بین گونه ها یا در درون گونه بر سر غذا، قلمرو، آشیانه و غیره از عوامل دیگری است كه در بوجود آمدن پدیده مهاجرت در پرندگان مورد بحث بوده است. 

عوامل تاریخی یا عوامل دیگری كه ذكر گردید همچون طول روز، درجه حرارات هوا و میزان غذا به طور مستقیم در مهاجرت پرندگان نقش دارند. اما هرگز نمی توان گفت كه تنها یك عامل باعث بوجود آمدن انگیزه مهاجرت می شود.
قطعاً هنگامی که زمستان فرا می رسد، پرندگان در جستجوی مکان هایی با هوای ملایم تر جای خود را عوض می کنند. ولی سرما و تغییر شرایط آب و هوایی مشکلی نیست که پرندگان نتوانند بر آن فایق آیند، چرا که ذخایر غذایی لازم را برای مقابله با آن در اختیار دارند. در واقع پرندگانی نیز هستند که مهاجرت نمی کنند و به مدد انرژی که از غذا به دست می آورند، زمستان سخت را در زیستگاه های خود می گذرانند.

بنابراین اصلی ترین دلیل مهاجرت نه گریز از سرما بلکه گریز از اولین و مهم ترین نتیجه آن است، یعنی نبودن غذا. مطالعات نشان می دهد، پرنده مهاجری که در فصل سرما غذای کافی در اختیار دارد، به طور معمول قادر است زمستان را تاب بیاورد. 

در مناطق شمالی اروپا، یخ از دسترسی برخی از مرغان دریایی و ساحلی به گیاهان و جانوران بی مهره، یعنی غذای معمول آنها، جلوگیری می کند. به علاوه زمستان مصادف است با ناپدید شدن کامل حشرات، که به نوبه خود بر مواد غذایی در دسترس بعضی پرندگان اثر می گذارد. به همین ترتیب، فعالیت های نباتی نیز در طول ماه های سردبسیار کاهش می یابد.
ژان دور  (Jean Dorst) پرنده شناس بزرگ فرانسوی بر این نکته تأکید دارد که در طرح بوم شناختی، مصرف کنندگانی که قادرند به سرعت و در مسافت های طولانی تغییر مکان دهند، بیش از دیگران قادرند از منابع غذایی پرنوسان بهره مند شوند و از مازاد غذای فراوانی که فقط در طول دوره محدودی از سال موجود است، استفاده کنند.

تکلیف1: با مطالعه مطالب این درس به جستجوی بیش تر در خصوص علت اصلی مهاجرت پرندگان بپردازید. دو نمونه پرنده که یکی قابلیت پرواز دارد و دیگری خیر را انتخاب نمایید و درباره علت اصلی مهاجرت این دو گونه اطلاعات صحیحی جمع آوری نمایید. نتایج کار خود را برای ما ارسال نمایید.
تکلیف2: درباره ی گونه های مختلفی که در بخش دوم این درس با نام لاتین آمده تحقیق کنید و سبک زندگی و مهاجرت آنها را بیابید. فعالیت خود را به صورت گزارش کامل همراه با عکس برای ما ارسال نمایید.
محل بازدید/ اردو/ خرید: پارک ملی خجیر منطقه ای حفاظت شده و امن برای جانداران به ویژه پرندگان است. برای آشنایی بیش تر با پرندگان و نحوه زندگی آنها از پارک ملی خجیر بازدید نمایید. اطلاعات کامل این سایت را می توانید از آدرس زیر در سایت تبیان مطالعه نمایید.

http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=134895

منابع مطالعه: جهت تکمیل اطلاعات خود و کسب اطلاع بیش تر در زمینه پرندگان، مهاجرت آنها و جایگاه شان در طبیعت می توانید کتاب " کلیات پرنده شناسی"، تألیف: جمشید منصوری، انتشارات سازمان حفاظت از محیط زیست را مطالعه نمایید.

بخش پژوهش های دانش آموزی سایت تبیان
تهیه: الهام گارسچی - تنظیم: یگانه داودی

مطالب مرتبط

نظریه راز مهاجرت پرندگان- جلسه اول
نظریه راز مهاجرت پرندگان– جلسه دوم
نظریه راز مهاجرت پرندگان– جلسه سوم
نظریه راز مهاجرت پرندگان– جلسه چهارم
نظریه راز مهاجرت پرندگان– جلسه پنجم
نظریه راز مهاجرت پرندگان– جلسه ششم
نظریه راز مهاجرت پرندگان– جلسه هفتم
نظریه راز مهاجرت پرندگان– جلسه هشتم