تبیان، دستیار زندگی
هدف از این درس آشنایی با رفتار شناسی زنبور عسل و آشنایی با حواس زنبور عسل می باشد....
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

زندگی اجتماعی زنبور عسل چگونه است؟ _ جلسه هشتم

اهداف:

آشنایی با رفتار شناسی زنبور عسل

آشنایی با حواس زنبور عسل

وسایل مورد نیاز: ــــــــــــــــ

مقدمه

تا این جلسه با رفتار و فعالیت های زنبور كارگر، ملكه و زنبور نر آشنا شدیم. در جلسه پایانی قصد داریم برای تكمیل اطلاعات مربوط به زندگی و نحوه رفتار زنبور عسل به رفتارشناسی و حواس زنبور عسل بپردازیم.

8-1 رفتارشناسی و حواس زنبور عسل

زنبور عسل در شرایط طبیعی در داخل حفره ها، سوراخ ها و پناهگاه های تاریک لانه درست می کند، به همین دلیل بیشتر فعالیت های این حشره برای انسان ناشناخته باقی مانده بود. خوشبختانه با ابداع کندوی شیشه ای راه مطالعه رفتاری این حشره برای محققین همراه گشت و بسیاری از سئوالات که قبلاً مطرح بود پاسخ داده شد ولی متعاقباً آن سئوالات دیگری مطرح گردید که هنوز پاسخ داده نشده اند.

زندگی اجتماعی زنبور عسل - جلسه پنجم

كندوی شیشه ای

یکی از اشکالات عمده ای که در رابطه با شناخت رفتاری زنبور عسل برای وجود داشته و دارد اینست که انسان تمایل دارد فعالیت های زنبور را به زعم خود و برداشت خود تفسیر کند. به عبارت دیگر انسان خصوصیات و ارزش های مربوط به خود را به این حشره کوچک نیز اصلاق می کند.

مثلاً وقتی زنبوری اقدام به نیش زدن می کند این امر مبین "عصبانی" بودن زنبور نیست و یا وقتی زنبور جهت ساختن شان به آن دقت و ظرافت اقدام می کند نمی توانیم بگوییم این حشره موجودی بسیار "باهوش" است. زیرا واژه هایی چون عصبانی، خوشحال، باهوش، کم هوش وغیره ارزش هایی هستند که فقط برای انسان ها مفهوم بوده و بکار برده می شوند.

در مورد زنبور ابتدا باید حقیقت را درک کرد و سپس به طریق علمی اقدام به تفسیر رفتار نمود. حقیقت امر این است که زنبور عسل هم مثل سایر حشرات موجودی است بسیار ساده و کوچک و سیستم عصبی آن نسبت به انسان و بیشتر حیوانات دیگر بسیار کوچک و رشد نیافته است. البته کوچک بودن جثه و سیستم عصبی آنها نتایج به خصوصی را در بردارد از جمله عکس العمل سریع آنها نسبت به تحریکات محیط. علاوه بر این بسیاری از خصوصیات فردی زنبور عسل بصورت غریزی در ژن های آنها تثبیت و کلیشه شده اند.

به عبارت دیگر خصوصیات غریزی و غیرقابل انعطافی را دارا می باشند. مثلاً همه آنها همیشه به طور یکسان اقدام به شان سازی می کنند و رفتارهای مختلف داخل و خارج لانه را نسل های مختلف بطور یکسان انجام می دهند. بنابراین روش صحیح تفسیر رفتارهای مختلف زنبور این است که اعمال آن را زاییده تأثیر تحریکات مختلف بینایی، چشایی، بویایی، و لامسه دانسته و تفسیر نماییم.

ناگفته نماند که گرچه سیستم عصبی زنبور بسیار ساده و اولیه است ولی هنوز این سئوال مطرح است که آیا زنبور پس از دریافت تحریکات در مغز ساده خود اقدام به "بررسی و تفکر" می کند یا نه؟ و یا صرفاً به صورت مکانیکی عکس العمل نشان می دهد؟ تا زمانی که اینگونه سئوالات برای انسان روشن نشود محتملاً بسیاری از افراد مبنای تفسیر رفتاری زنبور را حدس زده و یا ارزش های انسانی را به کار می برند.

زندگی اجتماعی زنبور عسل - جلسه پنجم

زنبور عسل كارگر هنگام خروج از كندو

8-2 عوامل موثر بر رفتار زنبور عسل

الف- عوامل داخلی موثر بر رفتار

1. مرحله سنی و رشد و نمو: بعضی از رفتارهای زنبور عسل وابسته به سن آن و رشد و نمو بعضی از اعضاء و اندام های وی است. مثلاً ترشح موم و شان سازی در فاصله سنی 12 تا 18 روزگی انجام می شود که غدد مومی فعال می باشند.

2. هورمون ها: بعضی از رفتارهای زنبور عسل به واسطه ترشح هورمون های مخصوصی بوده که وارد جریان خون می شوند و در آن موقع حشره رفتار خاصی را از خود نشان می دهد.

3. تحریکات داخل بدن: بعضی از تحریکات داخلی بدن ممکن است باعث عکس العمل به خصوصی شوند، مثلاً در اطراف معده عسل نرون های عصبی وجود دارند که انبساط آن را احساس می کنند. پیام های عصبی از این نرون ها ممکن است باعث شروع تغذیه و یا متوقف شدن تغذیه شود.

4. ترکیب ژنتیکی زنبور: هر زنبور به واسطه ترکیب ژنتیکی خود رفتاری تا حدودی متفاوت از رفتار زنبور دیگری را از خود نشان می دهد. مثلاً رفتار دفاعی زنبور تا حدود زیادی به ترکیب ژنتیکی آن مربوط می شود.

5. فعالیت های دوره ای یا ریتمی: بعضی از فعالیت های زنبور عسل تحت تأثیر عوامل فیزیولوژیکی داخلی است که بصورت ساعت تنظیم شده موجب بروز عکس العمل های دوره ای معینی می شود. مثلاً زنبورها همه روزه در ساعات معینی از کندو خارج شده و جهت جمع آوری شهد و گرده در مزارع و باغات چرا می کنند.

زندگی اجتماعی زنبور عسل - جلسه پنجم

جمع آوری گرده توسط زنبور كارگر و بازگشت به كندو

6. تجربه و آموختن: زنبور عسل قادر است در اثر تجربه بعضی از چیزها را بیاموزد، مثلاً می تواند گل هایی که دارای شهد و گرده بیشتر و بهتری هستند را در اثر تجربه یافته و از آنها استفاده بیشتری ببرد.

تمامی عوامل فوق الذکر داخلی موجب بروز یک سری رفتارهایی می شوند که گاهی اوقات به نظر بیننده معمولی مبین هوش، ذکاوت و یا فکر کردن و غیره در زنیور می باشد، و به طور کلی ارزش های انسانی را در مورد آن بکار می برند. در حالی که باید همیشه مد نظر داشت که زنبور عسل یک حشره است با تعریف کلی حشره.

ب- عوامل خارجی موثر روی رفتار زنبور عسل

بسیاری از رفتارهای زنبور به واسطه تأثیر عوامل تحریک کننده خارجی در اطراف زنبور هستند از جمله: صدا، ترکیبات شیمیایی، تماس، لامسه، نور و غیره که به وسیله سلول های حسی زنبور که در سرتاسر بدن آن پراکنده هستند دریافت می شوند.

8-3 حواس زنبور عسل

به منظور شناخت بهتر رفتار عوامل تحریک کننده و دریافت آن تحریکات توسط زنبور را مورد مطالعه قرار می دهیم:

الف: دریافت رنگ ها

زنبور عسل در طول تکامل خود سازش خاصی جهت دریافت و یا دیدن رنگ های به خصوصی که در ارتباط با گل ها و منابع غذایی اش بوده پیدا کرده است. فرکانس نور که زنبور قادر به دیدن آن است بین حدود 300 تا 700 میلی میکرون است در حالی که برای انسان بین حدود 400 تا 800 میلی میکرون می باشد.

بنابراین در طیف نور، انسان از قرمز تا بنفش و زنبور عسل از نارنجی تا ماوراء بنفش را می بینند. زنبور قادر به تشخیص زنگ قرمز نیست و آنرا مثل سیاه می بیند به عبارت دیگر می توان گفت زنبور عسل قادر است بین 4 گروه رنگ را تشخیص دهد که عبارتند از: زرد – آبی سبز – آبی – ماوراء بنفش. بنابراین زنبور نمی تواند بین زرد و نارنجی را تشخیص دهد و هر دو برای آن یک رنگ هستند. ضمنا زنبور قادر است نور پلاریزه را نیز دریافت دارد.

زندگی اجتماعی زنبور عسل - جلسه پنجم

انتخاب گل توسط زنبور كارگر

دقت بینایی زنبور چقدر است؟ در فواصل کوتاه دقت بینایی زنبور زیاد است ولی هر چه فاصله بیشتر شود این دقت کمتر می شود. هم چنین دقت بینایی 3 فرم زنبور متفاوت است زیرا تعداد چشم های ساده (اماتیدی ها) موجود در چشم های مرکب آنها متفاوت می باشد به طوری که: کارگر 6300، ملکه 3900 و نر 13000 اماتیدی در چشم های مرکب دارد.

بنابراین به نظر می رسد که قدرت بینایی زنبور نر بیشتر از کارگر و از کارگر بیشتر از ملکه است.

ب: تشخیص و تفکیک شکل ها

چون گل ها دارای شکل های متفاوتی هستند مطالعات انجام شده نشان داده است که زنبورها قادر به تشخیص شکل های توپر از شکل های تو خالی هستند.

بنابراین زنبور نسبت به شکل هایی که توپر و متنوع تر باشند بیشتر حساس است. این موضوع از نظر چرای در مزارع و باغات اهمیت دارد زیرا بعضی از گل ها دارای رنگ ماوراء بنفش هستند که به چشم انسان دیده نمی شوند. تشخیص رنگ ماوراء بنفش توسط زنبور عسل از نظر هدایت زنبور به طرف گل ها و بهره برداری از شهد آنها حایز اهمیت است.

پ: حس شنوایی و شنیدن

زنبور عسل علاوه بر شنیدن اصواتی که از طریق اجسام منتقل می شود نسبت به ارتعاشات حدود 100 تا 150 هرتز که از اجسام عبور می کنند نیز حساس می باشد. مطالعات نشان داده اند که عضو شنوایی زنبور برای دریافت ارتعاشات از اجسام روی پاهای وی واقع هستند. علاوه بر این موهای زیادی در سطح بدن خصوصاً روی شاخک های زنبور موجود هستند که وظیفه عضو شنوایی او را به عهده دارند.

صداهای مختلفی در داخل کندو تولید می شوند از جمله صدای ملکه باکره وقتی که در داخل حجره ملکه و نزدیک به تولد می باشد. این صدا را کارگرها شنیده و نسبت به آن عکس العمل نشام می دهند.

ت: حس بویایی

حس بویایی از مهم ترین اعضاء حسی زنبور است و محل اصلی این عضو روی شاخک هاست. زنبور عسل از نظر تکامل حس بویایی بسیار پیشرفته است و این به واسطه نیاز به سازش های مختلف می باشد. مثلاً زنبور مجبور است اعضاء مختلف کلنی خود، افراد بیگانه و خودی، و منابع غذایی مختلف را تشخیص دهد که تمام اینها بر مبنای حس بویایی استوار می باشد. علاوه بر این حس بویایی یکی از وسایل مکالماتی زنبور محسوب می شود. مثلاً مکالمه و ارتباطی که بین ملکه و کارگرها در داخل کندو وجود دارد.

ث: حس چشایی

حس چشایی زنبور نمی تواند یک عامل تعیین کننده ارزش ماده غذایی باشد. در حقیقت بعضی از قندها از جمله مانور برای زنبور خاصیت سمی دارد ولی زنبور از آن تغذیه می کند. علاوه بر این در جریان این مطالعات روشن شد که قند ساکاروز بیش از تمام قندها برای زنبور تحریک کننده بوده است.

محل استقرار عضو یا اعضاء چشایی زنبور روی خرطوم و قطعات دهانی وی می باشد.

ج: حس لامسه

این حس نیز در زنبور بسیار تکامل یافته است. موهای حسی زیادی در سرتاسر بدن حشره پراکنده هستند. این موها خصوصا روی شاخک ها، قطعات دهانی و پنجه ها تراکم بیشتری دارند. بیشتر فعالیت های زنبور در ساختن شان در داخل فضای تاریک کندو بر مبنای حس لامسه استوار شده است. هم چنین زنبورها در تماس با یکدیگر با استفاده از شاخک ها اطلاعات مختلف را رد و بدل می کنند.

چ: حس تشخیص نیروی جاذبه زمین

زنبور عسل قادر است جهت نیروی جاذبه زمین را درک کرده و عکس العمل نشان می دهد. اعضاء تشخیص این حس موهایی هستند که بین مفصل بندی های اصلی بدن واقع شده اند، از جمله بین سرو قفسه سینه و بین قفسه سینه و شکم. این موها بصورت دایره وار بطرف بیرون قرار گرفته اند. وقتی نیروی جاذبه، سر را بطرف پایین می کشد، موهای قسمت پایین دایره بطرف پایین خمیده می شود که مبین جهت نیروی جاذبه است. این گونه حس در مورد ارتباطات و مکالمات زنبور در هنگام رقص های مخصوص اهمیت دارد.

تکلیف: شاید بتوان گفت آموزه های این جلسه بیشترین تأثیر را در نتیجه گیری و مفیدترین اطلاعات را در مورد رفتار و زندگی اجتماعی زنبور عسل در اختیار ما قرار داده است. طبق مراحلی كه تاكنون پروژه خود را پیش بردید اطلاعات این جلسه را نیز به پروژه اضافه نموده و نتیجه گیری نمایید. مراحل كار و نتیجه گیری خود را برای ما ارسال نمایید.

محل بازدید/ اردو/ خرید: برای این جلسه توصیه می شود مانند جلسه قبل با هماهنگی قبلی به زنبورستان مراجعه نموده و این بار نه تنها رفتار زنبور ها را در كندو بلكه كمی دورتر رفته و رفتار آنها را هنگام جمع آوری گرده و شهد گل و همچنین جمع آوری آب بررسی نمایید. سعی كنید از رفتار زنبور ها عكس گرفته یا فیلم برداری كنید.

منابع مطالعه: برای كسب اطلاع بیشتر به منابع زیر مراجعه نمایید.

- كتاب راهنمای پرورش زنبور عسل (‌فصل هفدهم- رفتار زنبور عسل)، تألیف:دكتر مسعود هاشمی

- كتاب زنبور عسل و پرورش آن (فصل دهم- حس های چند گانه زنبور عسل)، تألیف: دكتر نعمت الله شهرستانی

- فایل زیر نحوه ساخت شان توسط زنبور عسل را در كندوی شیشه ای نمایش می دهد.

فایل Kando

بخش پژوهش های دانش آموزی سایت تبیان

تهیه: الهام گارسچی - تنظیم: یگانه داودی

زندگی اجتماعی زنبور عسل چگونه است؟ - جلسه اول

زندگی اجتماعی زنبور عسل چگونه است؟ - جلسه دوم

زندگی اجتماعی زنبور عسل چگونه است؟ - جلسه سوم

زندگی اجتماعی زنبور عسل چگونه است؟ - جلسه چهارم

زندگی اجتماعی زنبور عسل چگونه است؟ - جلسه پنجم

زندگی اجتماعی زنبور عسل چگونه است؟ - جلسه ششم

زندگی اجتماعی زنبور عسل چگونه است؟ - جلسه هفتم

زندگی اجتماعی زنبور عسل چگونه است؟ - جلسه هشتم