زندگی اجتماعی زنبور عسل چگونه است؟ _ جلسه هفتم
اهداف:
آشنایی با فعالیت ها و رفتارهای ملكه
جفتگیری ملكه
تخم گذاری ملكه
آشنایی با فعالیت های زنبور نر
وسایل مورد نیاز: ــــــــــــــــ
مقدمه
حال كه با فعالیت های زنبور كارگر داخل و خارج از كندو آشنا شدیم. در این جلسه قصد داریم با فعالیت های ملكه، جفتگیری و تخم گذاری آن بپردازیم. همچنین در ادامه به فعالیت های زنبور نر نیز پرداخته می شود.
7-1 فعالیت ها و رفتار ملکه
ملکه باکره پس از تولد از سلول خود ابتدا توسط خود و سایر زنبورهای پرستار لیسیده شده و پس از خشک و تمیز شدن به وی غذا داده می شود. در صورتی که در کلنی سلول های ملکه دیگری وجود داشته باشد ملکه باکره به آنها حمله کرده و با آرواره های خود آنها را سوراخ و اغلب شکم خود را در آنها فرو برده و ملکه باکره موجود در آنها را نیش زده و می کشد. متعاقباً زنبورهای کارگر این گونه سلول ها را خراب کرده و جسد ملکه های مرده را به خارج از کندو می برند. ولی در موقعی که کندو می خواهد بچه کندو تولید کند، زنبورهای کارگر سلول های ملکه را محافظت کرده و مانع خراب کردن آنها توسط ملکه می شوند.
شفیره ملكه زنبور عسل
هنگامی که بیش از یک سلول ملکه در کندو وجود داشته باشد اولین ملکه ای که متولد می شود در جریان خراب کردن سایر سلول ها ، صداهای مخصوصی تولید می کند که بوسیله سایر ملکه های موجود در سلول ها پاسخ داده می شود. هر گاه بیش از یک ملکه باکره متولد شود، معمولاً بین آنها جنگ رخ داده و درگیری آنقدر ادامه می یابد تا بالاخره یکی از آنها زنده مانده و بقیه کشته می شوند.
زنبور ملكه
ملکه باکره معمولاً خیلی فعال بوده و در بین زنبورها به سرعت حرکت می کند و اغلب تشخیص آن در بین کلنی مشکل تر از ملکه بارور می باشد. رفتار کارگرها نسبت به ملکه باکره تا حدودی با رفتار آنها نسبت به ملکه بارور متفاوت است. رشد ملکه باکره بطرف بلوغ جنسی به سرعت انجام می شود و معمولا پنج روز پس از تولد ملکه باکره از نظر جنسی بالغ می گردد. به تدریج که ملکه باکره مسن تر شد و به بلوغ جنسی نزدیک تر گردید توجه زنبورهای کارگر نسبت به وی بیشتر شده و اطراف وی تجمع می کنند. همزمان با بلوغ جنسی ملکه باکره، زنبورهای کارگر وی را جهت خارج شدن از کندو تشویق و تحریک کرده و گاهی با سر خود ملکه را به بیرون هدایت می کنند.
7-2 جفتگیری ملكه
تا قبل از سال 1771 میلادی چنین تصور می شد كه ملكه زنبور عسل جفتگیری نكرده و تخم های وی به وسیله نامعلومی تلقیح می شود، مثلاً باد اسپرم زنبورهای نر را به داخل تخم ها منتقل می نماید. ولی در سال 1771 برای اولین بار دانشمندان دریافتند كه ملكه زنبور عسل زنبور های نر در خارج از كندو و در فاصله ای در فضا جفتگیری می كند.
حدود 43 سال بعد یعنی در سال 1814 دانشمندان مطالعاتی انجام دادند كه در نتیجه آن مشخص شد ملكه هیچگاه در كندو جفتگیری نمی كند و یك ملكه باكره به هیچ وجه تخم های تلقی حشده نمی گذارد. در سال های بعد گزارشات مكرری از جفت گیری ملكه در خارج از كندو منتشر شد.
پرواز جفت گیری ملكه
ملكه باكره گاهی قبل از انجام جفت گیری یعنی موقعی كه 3 تا 5 روز سن دارد پروازهای شناسایی كوتاه مدتی را انجام می دهد. پروازهای شناسایی و پروازهای جفت گیری ملكه در گرم ترین ساعات روز یعنی موقعی كه زنبورهای نر در پرواز هستند انجام می گیرد. ملكه معمولاً موقعی كه 7 تا 10 روز سن دارد اقدام به جفت گیری می كند. مدت زمانی كه ملكه برای جفت گیری از كندو خارج می شود تا هنگام مراجعت معمولاً بین 10 تا 30 دقیقه است ولی گاهی اوقات كمتر یا بیشتر از این مدت نیز خواهد بود. هر ملكه باكره معمولاً به طور متوسط با 8 عدد زنبور نر جفتگیری می كند. البته این تعداد ممكن است كمتر و یا بیشتر و حتی تا 28 عدد نیز برسد.
جفت گیری ملكه در فاصله چند صد متری تا چند كیلومتری كندو و در محلی به نام « محل تجمع زنبور ها ی نر » و در هوا در ارتفاع حدود 10 متری از زمین صورت می گیرد. هر زنبور نر پس از جفت گیری با ملكه به واسطه انقباض عضلاتش و همچنین به واسطه باقی ماندن قسمتی از دستگاه جفتگیری اش در بدن ملكه به صورت جسم خشكی مرده و به زمین می افتد.
پس از آن زنبور نر دیگری به ملكه نزدیك شده و ضمت خارج كردن آلت نتاسلی زنبور نر قبلی با ملكه جفتگیری می كند. این عمل یكی پس از دیگری انجام شده تا عمل جفتگیری ملكه به پایان رسیده و ملكه در حالی كه آلت تناسلی آخرین زنبور نری كه با وی جفت گیری كرده است را حمل می نماید به كندو مراجعت می كند.
بعضی اوقات مشاهده شده است در صورتی كه ملكه در اولین دفعه جفتگیری، به دلایل مختلف از جمله بدی آب و هوا یا كمبود زنبور های نر، موفق نشود با تعداد كافی زنبور نر جفتگیری كند، روز بعد به منظور جفت گیری مجدد از كندو خارج می شود. در موارد بسیار نادری نیز دیده شده است كه ملكه تا 3 مرتبه برای جفت گیری از كندو خارج شده است. البته این كار را در روزهای پی در پی انجام می دهد و در صورتی كه شرایط جوی اجازه خروج وی را ندهد و یا به اندازه كافی زنبور نر وجود نداشته باشد ممكن است بین اولین و آخرین جفت گیری چند روز فاصله ایجاد شود.
وجود آلت جفتگیری آخرین زنبور نر را در واژن ملكه « علامت جفتگیری » می گویند كه پس از مراجعت به كندو و در فاصله چند دقیقه تا چند ساعت توسط زنبور های كارگر از واژن ملكه خارج شده و وی را تمیز می كنند.
اسپرم وارد شده در واژن ملكه از طریق مجرای عمومی تخم وارد كیسه ذخیره اسپرم شده و در آنجا تا آخر عمر ملكه باقی می ماند. همانطور كه گفته شد جفتگیری ملكه معمولاً در گرمترین ساعات روز یعنی بین ساعت 1 تا 5 بعدازظهر و بیشترین نسبت انجام آن در بین 2 تا 4 بعدازظهر صورت می گیرد.
هرچقدر كه هوا بهتر باشد و تعداد زنبورهای نر فراوان تر باشند احتمال موفقیت جفتگیری بیشتر خواهد بود. جفت گیری ملكه همیشه در درجه حرارت بیش از 20 درجه سانتی گراد صورت می گیرد. در هوای آرام و بدون باد نیز احتمال جفتگیری بیشتر می باشد.
در صورتی كه سرعت باد بیش از 20 كیلومتر در ساعت شود احتمال جفتگیری موفقیت آمیز كمتر شده و در صورتی كه سرعت باد بیش از 27 كیلومتر در ساعت برسد جفتگیری ملكه متوقف می گردد و ملكه هایی كه در شرایط آب و هوایی نامناسب جفتگیری می كنند، مقدار اسپرم دریافتی كمتری دارند و در نتیجه طول عمر آنها كوتاه تر و معمولاً جایگزین می شوند. معمولاً دو تا چهار روز بعد از جفتگیری، ملكه اقدام به تخم گذاری می كند و پس از تخمگذاری هرگز برای جفت گیری مجدد از كندو خارج نمی شود.
7-3 تخم گذاری ملكه
ملكه پس از جفتگیری بیشتر مورد توجه و مراقبت كارگران قرار می گیرد زیرا ملكه بارور فرمون های مخصوصی را ترشح می كند كه انسجام كلنی و نظم و انضباط كارها را تضمین می نماید. ملكه برای تخم گذاری به آرامی روی سلول های قاب حركت كرده و پس از بازرسی سلول و اطمینان از خالی بودن و تمیز بودن آن، چرخی خورده و شكم خورد را وارد سلول كرده و یك تخم در وسط سلول قرارد می دهد. این عمل حدود 9 تا 12 ثانیه طول می كشد و پس از اینكه چندین تخم پی در پی در سلول ها قرار داد چند لحظه ای استراحت می كند. به طور متوسط یك ملكه در شبانه روز 1500 عدد تخم می گذارد. برآورد شده است كه یك ملكه خوب سالانه 200 هزار تخم می گذارد.
ملكه زنبور عسل در حال تخم گذاری
ثابت شده است كه نسبت تخم گذاری ملكه رابطه مستقیمی با مقدار غذایی دارد كه طبیعت در اختیار زنبور عسل قرار می دهد و عوامل خارجی دیگر تأثیر چندانی در تخم گذاری ملكه ندارد. ملكه های دو تا سه ساله تعداد تخم كمتری می گذارند و ممكن است گاهی تخم های غیر بارور كه به نر تبدیل می گردند بگذارند.
لارو های سه روزه زنبور عسل
7-4 فعالیت های زنبور های نر
زنبورهای نر پس از تولد معمولاً در سطح شان و نزدیك به محل تولد خود تقریباً ثابت می مانند و زنبور های كارگر به آنها غذا می دهند. معمولاً زنبورهای كارگر به زنبور های نر مسن تر بیشتر غذا می دهند چون زنبورهای نر مسن قادرند با رفتار مخصوص خود غذای بیشتری دریافت دارند. پس از آنكه زنبور های نر از سن حدود 7 یا 8 روزگی گذشتند به آنها عسل داده می شود ولی قبل از این سن به آنها غذای مخصوص نوزادان داده می شود. زنبور های نر پس از آنكه به سن حدود 4 تا 14 روزگی رسیدند اولین پرواز خود را انجام می دهند.
پرواز نرها اكثراً بین ساعت 2 تا 4 بعد از ظهر صورت می گیرد ولی ممكن است كمی زودتر یا دیرتر نیز انجام شود. در اولین پرواز، زنبورهای نر جهت یابی كرده و محل دقیق كندوی خود را شناسایی می كنند. این گونه پرواز ها معمولاً حدود 6 تا 15 دقیقه طول می كشد ولی مدت پرواز های جفت گیری آنها حدود 25 تا 57 دقیقه می باشد.
زنبور عسل نر
پرواز های جفت گیری نر ها موقعی انجام می شود كه از نظر جنسی بالغ شده باشند و این موقعی است كه بیش از 12 روز سن داشته باشند. قبل از پرواز های جفت گیری، زنبورهای نر مقدار زیادی عسل می خورند. شعاع پرواز زنبورهای نر از محل كندوی خود حدود 3 كیلومتر گزارش شده است.
در پرواز های جفت گیری و جهت یابی، زنبورهای نر اساساً از علائم زمینی استفاده می كنند و سرعت پرواز آنها حدود 9 تا 16 كیلومتر در ساعت گزارش شده است. زنبورهای نر در روزهای آفتابی به طور متوسط 3 تا 4 مرتبه و در روزهای ابری فقط یك مرتبه از كندو خارج می شوند.درجه حرارت مناسب برای انجام پرواز زنبورهای نر بیش از 16 درجه سانتی گراد و تا حداكثر حدود 38 درجه سانتی گراد می باشد. در هوای ابری و بادی پروازهای زنبورهای نر متوقف می شود. زنبور های نر در مكان های مخصوصی در فضا تجمع می كنند و منتظر آمدن ملكه می شوند.
این مكان ها كه به آنها « محل تجمع زنبورهای نر» گفته می شود در حدود شعاع پرواز نرها بوده و احتمالاً به وسیله فرمون های مخصوص نرها علامت گذاری شده تا ملكه را به آنها هدایت كند.
زنبورهای نر از اواسط تا اواخر تابستان كم كم به خارج از كندو رانده می شوند.
تکلیف:
اطلاعاتی كه تا كنون در مورد زندگی زنبور عسل به دست آورده اید را مرتب نموده و برای ارایه پروژه آماده نمایید. مراحل انجام كار خود را برای ما ارسال نمایید.
محل بازدید/ اردو/ خرید: برای كسب اطلاع در مورد كندو داری، زندگی زنبور عسل، فعالیت های زنبور كارگر، ملكه و زنبور نر با هماهنگی قبلی به یك كندوداری مراجعه كرده و اطلاعات كامل را از كندو دار بخواهید. هم چنین تصاویر و فیلم از فعالیت های زنبور عسل برای پروژه خود تهیه نمایید.
منابع مطالعه: برای كسب اطلاع بیشتر به منابع زیر مراجعه نمایید.
- كتاب راهنمای پرورش زنبور عسل (فصل نهم- ملكه و پرورش آن)، تألیف:دكتر مسعود هاشمی
- كتاب زنبور عسل و پرورش آن (فصل دوازدهم- ملكه، جفتگیری، تولید مثل)، تألیف: دكتر نعمت الله شهرستانی
- زنبورعسل، پرورش، تولید عسل و استفاده در گرده افشانی، ترجمه دکتر مرتضی اسماعیلی
- فایل پاورپونت زیر اطلاعات كاملی در مورد ملكه زنبور عسل در اختیارتان قرار می دهد.
بخش پژوهش های دانش آموزی سایت تبیان
تهیه: الهام گارسچی - تنظیم: یگانه داودی
زندگی اجتماعی زنبور عسل چگونه است؟ - جلسه اول
زندگی اجتماعی زنبور عسل چگونه است؟ - جلسه دوم
زندگی اجتماعی زنبور عسل چگونه است؟ - جلسه سوم
زندگی اجتماعی زنبور عسل چگونه است؟ - جلسه چهارم
زندگی اجتماعی زنبور عسل چگونه است؟ - جلسه پنجم
زندگی اجتماعی زنبور عسل چگونه است؟ - جلسه ششم
