کرم ابریشم - جلسه دوم

اهداف:

آشنایی با تاریخچه صنعت ابریشم در ایران، وضعیت تولید ابریشم و نوغان در دوره های مختلف تاریخی

وسایل

مقدمه

پیشینه ی پرورش کرم ابریشم در ایران
ایران به دلیل موقعیت ویژه ی جغرافیایی مهمترین کشور مسیر جاده ی ابریشم محسوب می شد.
بیشتر پادشاهان ایرانی سعی داشتند که با تأمین امنیت بخشی از این جاده که از ایران عبور می کرد، درآمد خوبی از محل تجارت و گمرک کالاها به دست آورند. در لشکرکشی ها نیز اولین اهداف تصرف شهرهای مهم این جاده و مراکز تجارت ابریشم بود. امروزه واژه ابریشم Abreshum در پهنه ی وسیعی از آسیای مرکزی تا سواحل دریای سیاه مورد استفاده قرار می گیرد.

بافت منسوجات ابریشمی در ایران از دوره ی ساسانیان آغاز شد. به گفته ی ابن حوقل در نیمه ی اول قرن چهارم هجری قمری در نیشابور مرکز بازرگانی بزرگی بود که پارچه های ابریشمی از آنجا به دیگر نواحی حمل می شد. مقدسی در این مورد می گوید: مقنعه های نازک ابریشمی و پارجه های زربفت و خالص... از صنایع نیشابور بود. اهالی همدان در بافتن پارچه های ابریشمی استاد بودند. در اهواز نوعی پارچه ی ابریشمی ساخته می شد که زنان آن را به مصرف لباس می رساندند. دستگاه های بافندگی شیراز نیز پارچه های متنوعی می بافتند.
از زمان شروع پرورش کرم ابریشم در ایران اطلاع دقیقی در دسترس نیست لیکن گفته شده که از قرن ششم تا دهم میلادی اینحرفه از مرو وگرگان به سرزمین های کرانه ی دریای خزر گسترش یافت. استخری و ابن حوقل از جغرافی دانان قرن چهارم هجری قمری از گیلان به عنوان یک مرکز عمده ی تولید ابریشم ایران در قرن چهارم هجری قمری یاد کرده اند. در دوره ی خوارزمشاهیان پرورش کرم ابریشم از مرو تا گیلان رواج داشت و تا دوره ی صفویه رشد و توسعه یافت. در زمان صفویه ایران سومین تولید کننده ی جهانی ابریشم و منسوجات ابریشمی آن بزرگترین محصول صادراتی بود. میزان تولید ابریشم در این زمان را تا 3 هزار تن برآورد کرده اند. که عمدتا در گیلان، مازندران، خراسان، اصفهان، یزد، کرمان و کاشان تولید می شد. این مقدار هیچکاه در زمان های بعد حاصل نشده است.
در دوران صفویه بازرگانان روسی، ارمنی، انگلیسی، فرانسوی و هلندی و پرتقالی در بازار ابریشم ایران حضور فعال داشتند و دفاتری برای خرید ابریشم ایران به ویژه در گیلان افتتاح کرده بودند. به موجب قراردادی که بین شاه صفی و انگلستان منعقد شده بود، مقرر بود دولت انگلستان سالی 1500 لیره به عنوان پیشکشی و معادل شصت هزار لیره بابت بهای ابریشم به دولت ایران بپردازد.
از این مبلغ یک سوم وجه نقد و دو سوم دیگر جنس تحویل می شد. پس از دوره ی صفویه تولید ابریشم کاهش یافت. به دنبال شیوع بیماری پبرین در ایران در سال 1860 میلادی تولید ابریشم به حداقل خود رسید. با کنترل بیماری مجددا پرورش کرم ابریشم انجام شد و تولید ابریشم به حدود 300 تن در اواخر قرن نوزدهم افزایش یافت که بخشی از آن مربوط به تخم نوغان های وارد شده از ژاپن و مابقی مربوط به تخم نوغان های وارد شده از شهر بورسا در ترکیه بود.
در زمان حکومت مظفرالدین شاه انحصار تهیه تخم نوغان برای مدت پنجاه سال در اختیار محتشم السلطنه اسفندیاری قرار گرفت. وی برای اولین بار موسسه ای برای نوغان تاسیس کرد. در زمان حکومت ناصرالدین شاه امین الضرب توانست کارخانه ی ابریشم کشی در رشت تأسیس نماید. محصول این کارخانه بسیار مرغوب بود و با قیمت خوب در لیون فرانسه و میلان ایتالیا به فروش می رسید.
در سال 1302 مدرسه عال فلاحت و صنایع روستایی باگروه های آموزشی ماشین های کشاورزی، دامپزشکی، نوغان و چایکاری راه اندازی شد و فعالیت خود را آغاز نمود. این مدرسه در سال 1319 به دانشکده ی کشاورزی تبدیل و در سال 1328 زیر مجموعه ی دانشگاه تهران شد.
در سال 1314 هجری شمسی اداره ی کل نوغان زیر نظر وزارت کشوو تشکیل شد و متعاقب آن شهر های مهم در نوغانداری کشور ادارات نوغان افتتاح شد. به عنوان مثال احداث اداره ی نوغان در شهرستان تربت حیدریه در استان خراسان در سال 1314 انجام شد و در سال 1316 مورد بهره برداری قرار گرفت. در ابتدای تاسیس، این اداره وابسته به بانک صنعت و معدن بود و فعالیت آن توزیع تخم نوغان های خارجی از نوع پلی هیبرید بوده که در جعبه های 5 مثقالی بین نوغانداران توزیع می شد.
رییس اداره ی نوغان تا سال 1317 فردی فرانسوی به نام مسیو فران بود و پس از آن روسای ایرانی جایگزین شدند. برای مدت چند سال تشکیلات اداره ی نوغان تحت پوشش سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران قرار داشت و سپس به نام شعبه پیله ور تغییر نام داد.
این شعبه تخم نوغان های خارجی و ایرانی را که از رشت به این استان آورده می شد، در فصل پرورش بین نوغانداران استان خراسان توزیع می کرد.
همزمان تجهیزات کارخانه ی حریر بافی چالوس نیز از فرانسه خریداری و در سال 1316 افتتاح شد و محصولات خوبی را نیز به بازار عرضه کرد. به منظور رفع نیازمندی های این کارخانه و حل برخی مشکلات در مجلس قانونی به تصویب رسید که به موجب آن تولید تخم نوغان و خرید پیله انحصاری شد.
به دنبال این مصوبه شرکت نوغان تأسیس شد. با کاهش قیمت پیله در سال های بعد، تولید ابریشم کاهش یافت و کارخانه ی حریر بافی چالوس نیز تعطیل شد.
تولید تخم نوغان در طی این سال ها با استفاده از نژاد بغدادی که بومی ایران نبود، و مقداری هم نژاد بلغاری انجام می شد. از اواسط دهه ی 1340 تخم نوغان هیبریدF1 از کشور ژاپن وارد شد. پس از ورود تخم نوغان هیبرید خارجی چون تولید هیبرید F2 فناوری سادهای داشت و قیمت تمام شده ی آن در مقایسه با F1 بسیار کمتر بود، لذا علی رغم کیفیت پایین تر، این نوع تخم نوغان در کشور تولید و عرضه شد.
در سال 1338 در اثر لغو انحصار خرید پیله، فعالیت اداره ی کل نوغان به توزیع تخم نوغان محدود شد و این اداره با نام های مختلفی تا سال 1352 به کار خود ادامه داد.
در این سال این تشکیلات با نام شرکت پیله ور به وزارت صنایع و معادن منتقل و به سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران وابسته شد.
همزمان شرکت سهامی ابریشم گیلان به منظور احیای صنعت ابریشم کشور ایجاد شد. این شرکت مزارع پرنیان صومعه سرا، پرند فومن، پسیخان رشت و مزرعه ای در سیاهکل را اخداث و در آن توتستان های اصلاح شده، تلمبارهای صنعتی و کارگاه های فنی متعددی ساخت.
شرکت پیله ور و شرکت سهامی ابریشم گیلان هر دو تلاش های زیادی برای اخداث کارخانه ی نخ ریسی ابریشم آغاز نمودند. در سال 1354 شرکت پیله ور با استفاده از تجهیزات پیشرفته ی ژاپنی در حومه ی رشت کارخانه ی نخ ریسی ابریشم اخداث نمود این کارخانه در حال حاضر به نام پیله و ابریشم شمال فعالیت دارد.
به منظور تولید نخ ابریشم تک لای مرغوب، شرکت صنایع ابریشم گیلان در سال 1355 با جدا شدن بخش صنعتی شرکت سهامی ابریشم گیلان موجودیت یافت. عملیات احداث این کارخانه در شهرستان صومعه سرا آغاز و بالاخره در سال 1361 بهره برداری شد. این کارخانه در حال حاضر توان تولید نخ تک لای مرغوب را دارد لیکن به دلیل کاهش تولید پیله در داخل کشور نمی تواند از ظرفیت کامل خود بهره برداری نماید. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و پیرو  مصوبه ی شورای انقلاب، شرکت سهامی پرورش کرم ابریشم ایران در سال 1359 تأسیس شد. در این مدت دو اقدام اساسی در دستور کار متولیان امور قرار گرفت:
الف: خودکفایی در تولید تخم نوغان
ب: توسعه ی نوغانداری

 تکلیف

می توانید وضعیت پرورش دهندگان کرم ابریشم در ایران را در دهه ی 60 با دهه ی 80 مورد بررسی و مقایسه قرار دهید.

محل بازدید/ اردو/ خرید: