فه‌لسه‌فه‌ي ماره‌يي بۆ ئافره‌ت
ماره‌يي
ئه‌گه‌ر مێرد جگه له خانوو و شت و مه‌کي نێو ماڵ و ئه‌و شتانه‌ي که پێويستن وه يان شياوي ئه‌ون شتێکي ديکه‌ي نه‌بێ ، ژن ناتوانێ ماره‌ييه‌که‌ي خۆي لێ داوا بکات به‌ڵکوو ده‌بێ خۆي رابگرێ تا قهر‌زه‌کاني ده‌داته‌وه .
فه‌لسه‌فه‌ي ماره‌يي دانان بۆ ئافره‌ت چيه ؟
ماره‌يي دانان ئاکامي بيرێکي ژيرانه‌يه که له نێو بوونه‌وه‌ردا بۆ هاوسه‌نگ کردني پێوه‌ندي نێوان پياو و ژن و هاوسه‌ري ئه‌وان دانراوه و ڕيشه‌ي له حه‌يا و پاک داوێني ژندا هه‌يه .
ئافره‌ت به ئيلهامي سرۆشتي بۆي ده‌رکه‌وتوه که گه‌وره‌يي و ڕێزي ئه‌و به‌وه‌يه که مفت و به خۆڕايي خۆي نه‌خاته ژێر ده‌س پياو .
وه هه‌ر ئه‌وه بوه‌ته هۆي ئه‌وه که ژن له گه‌ڵ ته‌واوي ئه‌و هه‌موو کۆرتيه‌ي که له باري له‌شيه‌وه نيسبه‌ت به پياو هه‌يه‌تي ، پياو وه‌کوو داواکار بکێشي به‌ره‌و خۆي و پياوه‌کان بخاته نێو مل ملانکێ له گه‌ڵ يه‌کتريدا .
له درێژه‌ي ميژوودا ژن کاريگه‌ري زۆري له سه‌ر پياو بوه ، کاريگه‌ري ئافره‌ت له مێردا له کاريگه‌ري مێرد له ئافره‌تدا ۆرتر بوه زۆرێک له هۆنه‌ره‌کان ، ئازايه‌تيه‌کان ، خۆ پيشاندانه‌کان و که‌سايه‌تيه‌کاني پياوان له به‌ر ژن و خۆڕاگري جواني ژن به‌رانبه‌ر پياو بوه و قه‌رزداري حه‌يا و پاکي و پاک داوێني ژنه . بۆ ئه‌وه‌يه که هه‌موو کات ژن کاريگه‌ري بوه له سه‌ر هه‌ستي پياو له کۆمه‌ڵگه‌دا ، ئه‌و کاته‌ي که حه‌يا و پاک داوێني و خۆڕاگري ژن نه‌مێنێت و ژن بيه‌وێ ڕۆڵي پياوي هه‌بێ له کۆمه‌ڵگه‌دا هه‌وه‌ڵ مۆري باتڵ بوونه‌وه له سه‌ر ژن ده‌درێت و دواي ئه‌وه‌ش پياو پياوه‌تي خۆي له بير ده‌کات و دواتريش کۆمه‌ڵگه به هۆي ئه‌وه تووشي گه‌نده‌ڵي و بێ به‌ند و باري و شکاني نيزام و ئه‌رکاني بنه‌ماڵه .
.
له لێ گێڕانه‌وه ئيسلاميه‌کاندا هاتوه که پياو له ئافره‌ت به هه‌وه‌س تر نيه به‌ڵکوو به پێچه‌وانه‌يه . به‌ڵام ژن به‌رانبه‌ر به هه‌وه‌س له پياو خۆڕاگر تره و پياو خۆڕاگري له ژن که‌متره له هه‌وا و هه‌وه‌سدا ، ئه‌م تايبه‌ت مه‌نديه به‌رده‌وام ئه‌و هه‌له‌ي داوه به ئافره‌ت که نه‌که‌وێته شوێن پياو و زوو خۆي نه‌خاته به‌رده‌ستي ئه‌و و پياوي ناچار کردوه که به دواي ئه‌ودا بڕوات و به دواي ڕه‌زامه‌ندي ئه‌ودا بێت . يه‌کێ له‌و کارانه ئه‌وه بوه که بۆ ئه‌وه‌ي ئافره‌ت له خۆي ڕه‌زامه‌ند بکات و ڕێز و سه‌رنجي ئه‌و ڕابکێشێ خه‌ڵاتێيکي به نێو " ماره‌يي " دابنێ . (به که‌ڵک وه‌رگرتن له « نظام حقوق زندر اسلام » ، ل 201 )
ماره‌يي ماده‌ێيکه له ياسانامه‌ێيکي گشتي که له ده‌قي بوونه‌وه‌ردا داهاتوه و به ده‌ستي فێتره‌ت و سرۆشت داڕژاوه .
له ئيسلاميشدا ماره‌يي شتێک نيه که خۆي دايهێنا بێت به‌ڵکوو ئيسلام ماره‌يي گه‌ڕاندوه‌تۆ بۆ شێوازي فێتري و سرۆشتي خۆي .
ده‌توانين ماره‌يي وه‌کوو پشتوانه‌ێيکي کۆمه‌ڵايه‌تي بۆ ئافره‌ت دابنين له به‌ر ئه‌وه‌ي که ئه‌گه‌ر ژن و مێرد لێيک جيا ببنه‌وه ، ژن زياتر تووشي زيان ده‌بێت چونکوو پياو به پێي تواناي له‌شي له کۆمه‌ڵگه‌دا ڕه‌خنه و زاڵ بووني زياتره وه هه‌روه‌ها پياو بۆ هه‌ڵبژاردني هاوسه‌ر ي نوێ ده‌سيان کراوه‌تره به‌ڵام ئافره‌ت به هۆي له ده‌س داني سه‌رمايه‌ي لاوي و جواني ده‌سي به‌سراوه‌يه بۆ هه‌ڵبژاردني هاوسه‌ر ي نوێ ماره‌يي شتێکه بۆ قه‌ره‌وي کردنه‌وه‌ي زياني ئافره‌ت و بۆ دابين کردني ژياني داهاتووي ئه‌و .
قۆرئاني پيرۆز زۆر به سۆز و جوانيێکي بێ وێنه ده‌فه‌رموێت : ( وآتُو النِساء صَدُقاتِهِنَّ نَِحْلة ) ؛ ( سوره‌ي نيسا ئايه‌تي 4 ) واته ماره‌يي ژنان که پێوه‌ندي به خۆيانه‌وه هه‌يه ( نه به باوک و براي ئه‌وان ) وه خه‌ڵاتێيکه له لاێيه‌ن ئێوه به‌وان بيبه‌خشن به خۆيان . قۆرئاني پيرۆز له‌م ڕه‌سته کۆرته‌دا ئاماژه‌ي به سێ خاڵي گرنگ کردوه : يه‌که‌م به " صدُقه " ناوي ده‌با نه به ماره‌يي بۆ ئه‌وه‌ي ڕاستي پێوه‌ندي پياو نيشان بدات . دووه‌م به هێناني ( هُنَّ ) ده‌يه‌وێ بڵێي که ماره‌يي مافي ژنه نه دايک و بابي ئه‌و ، ماره‌يي کرێي په‌روره‌ده کردن و شير دان و خواردني ئه‌و نيه . سێيه‌م ئه‌وه‌ي که وشه‌ي " نَِحْلة " به ڕاشکاوي پێمان ئه‌ڵێ که ماره‌يي ته‌نيا خه‌ڵاتێکه و به‌س نه شتێکي تر . ( تفسير فه‌خر رازي ، ج 9 ، ل 180 )
که وابوو ماره‌يي له هه‌ست و سۆزي مێرده‌وه هه‌ڵ ده‌قۆڵێ نه له هه‌ستي تۆند و تێژي و خاوه‌ن مۆڵکي ئه‌و ، ئه‌وه‌ش که له‌م بواره‌دا له ئافره‌ته‌وه هه‌يه ، جواني خۆپاراستن و خۆ به ده‌س نه‌دانه‌وه‌ي ئه‌وه نه زه‌بووني و بێ ئيراده‌يي ئه‌و ، ماره‌يي بيرۆکێکه له لايێن ياساي بوونه‌وه‌ر بۆ به‌رز کردنه‌وه‌ي باێيخي مه‌عنه‌وي ژن و داناني ئه‌و له پله‌ێيکي به‌رزتر .
له ڕاستيدا نرخ و باێيخي مه‌عنه‌وي ماره‌يي بۆ ژن زياتره له نرخ و بايێخي مادي ئه‌و . ( نظام حقوق زن در اسلام ، ل 206 )
جگه له‌مانه‌ش ئه‌توانين ماره‌يي وه‌کوو پشتوانه‌ێيکي کۆمه‌ڵايتي بۆ ئافره‌ت به حسێب بێنين له به‌ر ئه‌وه‌ي که ئه‌گه‌ر ژن و مێرد لێيک جيا ببنه‌وه ، ژن زياتر تووشي زيان ده‌بێت چونکوو پياو به پێي تواناي له‌شي له کۆمه‌ڵگه‌دا ڕه‌خنه و زاڵ بووني زياتره وه هه‌روه‌ها پياو بۆ هه‌ڵبژاردني هاوسه‌ر ي نوێ ده‌سيان کراوه‌تره به‌ڵام ئافره‌ت به هۆي له ده‌س داني سه‌رمايه‌ي لاوي و جواني ده‌سي به‌سراوه‌يه بۆ هه‌ڵبژاردني هاوسه‌ر ي نوێ ماره‌يي شتێکه بۆ قه‌ره‌وي کردنه‌وه‌ي زياني ئافره‌ت و بۆ دابين کردني ژياني داهاتووي ئه‌و .
پرسيار : ئه‌گه‌ر مێرد به هۆي هه‌ژاري و که‌م ده‌سي ، نه‌توانێ ماره‌يي ژنه‌که‌ي بدات چ له ژياندا و چ له دواي ژياني ، ئايا به داوا کردني ئافره‌ت چ له ژياندا و چ له دواي ژيان ، داني ماره‌يي واجب ده‌بێت ؟
ئايه‌تۆڵڵا به‌هجه‌ت ( ر . خ )
ئه‌گه‌ر ژن له سه‌رده‌مي ژياندا داواي ماره‌ييي بکات ؛ له سه‌ر پياو واجبه بيدات . ئه‌گه‌ر به دابه‌ش کردنيچ بووبێت به هه‌ر شێوه‌ێي که ئه‌کرێت دواي مردني مێرديچ ئه‌گه‌ر ئه‌و پياو خاوه‌ني مه‌رده‌ڵا بێت ئه‌بێ له‌و مه‌رده‌ڵا ماره‌يي ئافره‌ت بدرێت ، به‌ڵام ئه‌گه‌ر هێچێکي نه‌بوو دواي مردني ، ئه‌وه ئيتر ئه‌رکێکي نيه .
( ئه‌و لێ پرساوانه‌ي که له يه‌که‌ي وڵام داناوه به پرسياره‌کاني جامێعه‌تۆ لزاهراي قۆمدا هه‌ن )
پرسيار : ئه‌گه‌ر ژن داواي ماره‌ێيکي له پياوه‌که‌ي بکات به‌ڵام ئه‌و نه‌توانێ بيدات ، چاره چيه ؟
هه‌موو مه‌راجێع : ئه‌گه‌ر پياو جگه له ماڵ و شت و مه‌کي ماڵ و هه‌ر شتێ که پێويستي پێ هه‌يه به‌و شێوه که له حه‌دي ئه‌ودا هه‌يه شتێکي ديکه‌ي نه‌بێ ، ئه‌وه ژن ناتوانێ داواي ماره‌يي له‌و بکات به‌ڵکوو ده‌بێ خۆڕاگر بێ تا ئه‌و پياوه بتوانێ قه‌رزه‌که‌ي خۆي به‌و بدات . ( په‌رتووکي قۆتابي ، پرسياري 373 ، لل 237 و 238 )
