تبیان، دستیار زندگی
هنر نقاشی در قلمرو شرقی ساسانی در اصل ادامه ی هنر نقاشی و تصویرگری ایرانی است. این هنر دردوران اسلامی با تاثیرپذیری از هنر خاور دور، آسیای مرکزی و ماوراءالنهر ، مکتب مینیاتور ایران را پایه ریزی کرد.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

تصویرگری شرقی در دوران ساسانی


هنر نقاشی در قلمرو شرقی ساسانی در اصل ادامه ی هنر نقاشی و تصویرگری ایرانی است. این هنر دردوران اسلامی با تاثیرپذیری از هنر خاور دور، آسیای مرکزی و ماوراءالنهر ، مکتب مینیاتور ایران را پایه ریزی کرد.

تصویرگری شرقی در دوران ساسانی

مکتب نقاشی شرق ایران با نام مانی، درآمیخته است. او پیامبر ایرانی و نقاش برجسته ی دوره ی ساسانی به شمار می آید. کتاب ارژنگ یا ارتنگ در زمینه نقاشی را به وی منسوب می دانند. در اشعار فردوسی، حافظ و کتاب تاریخ حبیب السیر از این فرد به عنوان صورتگر ماهر نام برده می شود.

در ابتدا مانی مورد احترام شاپور پادشاه ساسانی قرار گرفت. ولی بعد از مرگ این پادشاه و در زمان بهرام اول در اثر فشار روحانیون زرتشتی مجبور به جلای وطن و استقرار در میان ترکان در ترکستان شرقی (سرزمین اویغور) می شود و مورد حمایت ترکان قرار می گیرد و به تبلیغ دین خود می پردازد.(1)

در حال حاضر آثار نگارگری فراوانی منتسب به آیین مانویت از مناطق آسیای مرکزی ، ماوراءالنهر و ترکستان چین به دست آمده است.(2)

نسخه های خطی تورفان مزین به نقاشی که متعلق به قرن دوم هـ.ق هستند، می توانند در زمینه ی مطالعات نقاشی و متون مانوی به محققان کمک شایانی نمایند. یکی از این اوراق مکشوفه در تورفان، علاوه برداشتن متنی به زبان و خط ترکی اویغوری دارای نقوشی در قسمت بالای متن است. این نقوش مرد و زنی را در کنار هم نشان می دهد. در دست مرد یک آلت موسیقی دیده می شود. نقش گل برگ های ختایی در این ورق در کنار تصاویر و متن به کار رفته است. این شیوه ی استفاده از گل و برگ ها در کناره نمایانگرکاربرد اولیه ی فن تذهیب است. در حقیقت می توان شکوفایی فن تذهیب در دوره ی اسلامی را دنباله ی همین شیوه مانوی دانست.

باتوجه به اینکه هنر نقاشی آسیای مرکزی و ماوراءالنهر احتمالا با تاثیرپذیری از هنر نقاشی چینی با التقاط با هنر تصویرگری دوره ی ساسانی سبب به وجود آمدن مکتب مینیاتور ایرانی در دوره اسلامی گردیده است، در این جا لازم است که به صورت مختصر هنر نقاشی مناطق مذکور مورد بحث و بررسی قرار گیرد.

در ویرانه های مکان باستانی "پنجیکنت" در تاجیکستان امروزی، آثاری از نقاشی دیواری متعلق به قرن 6و 7 میلادی به دست آمده است. در این دیوارنگاره ها صحنه های ضیافت ، نبرد، مراسم مذهبی و غیرمذهبی دیدده می شود. از جمله می توان به تصویر دو مرد زیر آلاچیق و منظره ی سوگواری در اطراف جسد اشاره کرد که محتملا قسمتی ز داستان مرگ سیاوش است.(3)

در میان دیوارنگاره های پنجکنت، چهار زن با لباسهای بلند و گشاد و کمر پهن دیده می شوند . در این محل محققان پس ار برداشتن یک لایه گچ به یک لایه ی دیگری از اندود گچ رسیدند که تصویری از یک مرد و زن را با قیافه چینی نشان می دهد. مردی با خصوصیات کامل هندی، حکایت غازی که تخم طلا می گذارد و حکایت خرگوش و شیر و به چاه انداختن شیر توسط خرگوش از جمله موضوعات دیگر نقاشی های دیواری پنجیکنت به شمار می آیند. چهره ای نقاشی شده در اینجا، ترکی، چینی و به ندرت هندی هستند که این مسئله بیانگر ارتباط هنری، سیاسی و اجنماعی اقوام یاد شده در زمان شکل گیری این آثار است.

دیواره نگاری هایی در بالالیک تپه در 4کیلومتری جنوب شرقی آنگور در ازبکستان به دست آمده است. این دیوارنگاره ها به اواخر قرن 5تا اوایل قرن 7میلادی تعلق دارند . صحنه های نقاشی شده بیشتر شامل صحنه های ضیافت هستند که در آن مردان را فاقد ریش و زنان را با صورت گرد نشان داده اند. نقاشی های بالالیک قابل مقایسه با دیوارنگاره های ورخشا، تپه افراسیاب، پنجیکنت، منطقه ی ترکستان چین و چندین منطقه در شمال افغانستان است(4)

دیوارنگاره های منطقه ورخشا علاوه بر تصاویر و یا صحنه های ضیافت دارای صحنه های شکار و تصاویر هیولاها و مراسم نیایش نیز هستند.

نسخه های خطی تورفان مزین به نقاشی که متعلق به قرن دوم هـ.ق هستند، می توانند در زمینه ی مطالعات نقاشی و متون مانوی به محققان کمک شایانی نمایند. یکی از این اوراق مکشوفه در تورفان، علاوه برداشتن متنی به زبان و خط ترکی اویغوری دارای نقوشی در قسمت بالای متن است. این نقوش مرد و زنی را در کنار هم نشان می دهد. در دست مرد یک آلت موسیقی دیده می شود. نقش گل برگ های ختایی در این ورق در کنار تصاویر و متن به کار رفته است. این شیوه ی استفاده از گل و برگ ها در کناره نمایانگرکاربرد اولیه ی فن تذهیب است. در حقیقت می توان شکوفایی فن تذهیب در دوره ی اسلامی را دنباله ی همین شیوه مانوی دانست.

دیوارنگاره های مکشوف در تپه افرایاب(سمرقند) صحنه های رنگارنگ و بسیار زیبا از مردان و زنان را با البسه تزیینی و با شکوه نشان می دهد. در این تصاویر، نقوشی از شیر، فیل و پرندگان به چشم می خورد. برخی از صحنه ها دارای متونی به خط سغدی است . مشهورترین صحنه این تصاویر، نمایش مراسم ازدواج یک شاهزاده است که در زیر سایبان و سوار بر فیل است و در اطرافش ندیمه ها و ایلچیان قرار دارند.

منطقه دختر انوشیروان در دره خولم افغانستان نیز دارای تصاویر نقاشی شده بر دیوار است. در یکی از صحنه ها فرمانروایی نشان داده شده که بر تخت آرمیده و تاجی مجلل با پرهای سفید و حواشی مروارید نشان بر سر دارد. به عقیده بازیل گری این نقوش به دوره قباد ساسانی بازمی گردد.

همانطور که اشاره شد، بسیاری از نقوش در سرزمین های شرقی از نظر فرم و محتوا نزدیکی فراوانی به هم دارند. وجود جاده ی ابریشم یکی از دلایل این قرابت محسوب می شود. به مدد این جاده و تبادلات فرهنگی و سیاسی در آن، فرهنگ هایی چون ایرانی، سکایی، یونانی ، رومی ، هندی و چینی چنان شکوفایی فرهنگی را در ماوراءالنهر به وجود آوردند که حتی تا زمان حمله ی مغولان به راه خود ادامه داد و هنرهای اسلامی را از خود متاثر ساخت(5)

پی نوشت:

1- هرمان،صص 108-110 و ایران از آغاز تا اسلام، صص145-150

2- هنوز در مانوی بودن برخی از این آثار تردید وجود دارد.

3- گرگواز، ص122

4- همان، ص19

5- پاکباز، ص37

 سمیه رمضان ماهی

بخش هنری تبیان


منبع:

پاکباز، رویین، نقاشی ایران

هرمان، جرجینا، تجدید حیات هنر و تمدن در ایران باستان

اکبری، تیمور، تاریخ هنر نقاشی و مینیاتور در ایران

گرگواز، فرامکین، باستان شناسی در آسای مرکزی