نقاشی روی گچ
در مقاله گذشته درباره هنر نقاشی بر روی گچ و یا گچ نگاری در اماکن متبرکه توضیح دادیم. در این نوشتار به وجه دوم کاربرد این نقاشی ها در تزیینات کاخها و مراکز مجلل می پردازیم.
در گچ نگاریهای دور ه ی قاجار مضامین تزیینی جایگاه ویژ ه ا ی دارد، اصلا گچ نگاری و گچ بری در معماری ایران همواره جنبه تزیینی داشت و برای زیبایی اندروینی خانه ها به کار می رفت. کهن ترین گچ بری ها و گچ نگاری ها برای تزیین کاخها به زمان پارتیان و ساسانیان بر می گردد و گچ بری ها و گچ نگاری های کاخ های دورن اروپوس و کوشک سه ایوانی ایوان کرخه ،نشان دهنده جایگاه فاخر این هنر در ایران باستان است. در ایران پس از اسلام هم تزیینات گچی با بهره گیری از مفاهیم فرهنگ اسلامی و نقش مایه های دوران اسلامی همچون اسلیمیها و ختاییها و حتی کتیبه های قرانی اعتبار
درخوری می یابد.
مضامین بزمی و تزیینی
با اوج و رواج نگارگری ایران گچ نگاری های تزیین در کاخها و بناهای اعیانی چهره ای درخشان به خود می گیرد چنان که بعضی از آنها را به خصوص از دوران تیموری در شماری از نگاره ها سراغ می توان گرفت و بازسازی کرد. مجالس بزم و سرور حاکمان گچ نگاران را به بهره گیری از نوع مجالس فرا می خواند. موضوعات روایی و مضامین داستانی ادب فارسی به ویژه صحنه های تغزلی و غنایی مثنویهای عاشقانه از جنبه های دلنشین گچ نگاری است که بنا به ذوق و سلیقه حامی هنر از آن در دربار ها و خانه های اعیانی استفاده می کنند. گچ نگاران با بهره یابی از مضامین طبیعت همچون گلها و مرغها و بته ها و درختان و کوه ها و صخره ها و رودها، چه در حالت اسلیمی(انتزاعی) و چه در حال و هوای واقعی، به بازنمایی شکوه و گیرایی طبیعت بر روی گچ می پردازند و دل و دیده صاحبان ذوق را می ربایند و سلایق آنها را ارضا می کنند.(1)
در یکی از خانه های اعیانی بازمانده از نیمه اول سده 14هـ. اصفهان، گچ نگاری هایی با مضمون گل و مرغ آن هم در ردیف قابچه های باقی مانده، کل ترکیب بندی به صورت یک ترکیب بندی هندسی جلوه یافته است. در قاب میانی این ترکیب بندی شمایل درویشی نقش بسته و در حاشیه سمت چپ و راست آن دو قاب بزرگ مستطیلی با اسلیمیهای گیاهی و گلدان گل پیچیده در اسلیمیهای این قاب زیبایی چشم نوازی پدید آورده است. قاب بزرگ مربع شکل میانی به سه بخش تقسیم شده، در دو بخش بالا دو ردیف از قابچه های گلهای سرخ و زنبق دیده می شود و بخش بزرگ تحتانی هم به صورت عمودی به 5قاب تقسیم گشته . در قاب میانی تصویر، درویشی جای گرفته و در دو قاب سمت راست و چپ هم اسلیمیها و گلهای زنبق قرا ر گرفته است. ردیف فوقانی این ترکیب بندی مملو از قابچه ها با تصاویر گل است.(2)
در عمارت شترگلوی باغ فین کاشان هم نقوش گل و مرغ بر روی گچ دیدنی است. اتاق نقاشخانه ی کاخ گلستان آکنده از تزیینات اسلیمی و گیاهی و قابهای پر از پیکره های زنان قاجار و نیز منظره پردازی همراه با طبیعت بی جان است.(3) گچ نگاریهای تزیینی در بیشتر عمارت شهرهای ایران از جمله اصفهان ،کاشان، تبریز، شیراز، یزد و قزوین، فضای دلچسبی را برای ساکنان عمارات پدید آورده است. جالب تر از همه گچ نگاریهای تزیینی قصر سردار ماکویی در ماکوی آذربایجان است.
گچ نگاریهای تزیینی در بیشتر عمارت شهرهای ایران از جمله اصفهان کاشان تبریز شیرا یزد قزوین، فضای دلچسبی را برای ساکنان عمارات پدید آورده است. جالب نظر تر از همه گچ نگاریهای تزیینی قصر سردار ماکویی در ماکوی آذربایجان است. در قاب بندیهای تزیینی این قصر نقاشی گل و مرغ دورنماسازیهاو منظره پردازیها تصوایر چهارپاسان پیکره های زنان در شکل و شمایل فرنگی و طبیعت بی جان در اوج زیبایی است و زیبا تر و جذاب تر از همه نقش دو سفره ی ایرانی و فرنگی است ردیف پیکره های ایرانی با غذاهای ایرانی و ردیف پیکره های فرنگی با غذاهای فرنگی
در قاب بندیهای تزیینی این قصر نقاشی گل و مرغ دور نماسازی هاو منظره پردازی ها تصاویر چهارپایان پیکره های زنان در شکل و شمایل فرنگی و طبیعت بی جان در اوج زیبایی است و زیبا تر و جذاب تر از همه نقش دو سفره ی ایرانی و فرنگی است: ردیف پیکره های ایرانی با غذاهای ایرانی و ردیف پیکره های فرنگی با غذاهای فرنگی(4)
گچ نگاری های یکی از خانه های قدیمی و اعیانی یزد همراه با قابهای آکنده از اسلیمیها و افریزهای مملو از اسلیمیهای گیاهی و ترنجهای پیکره ای بیشتر به یک نگاره ماننده است. (5)در اردبیل هم می توان این نوع گچ نگاریهای تزیینی را در بعضی از خانه های برجامانده خصوصی سراغ گرفت. قاب بند گچ کاری شده و منقوش یکی از خانه های اعیانی شهر میاندوآب بیشتر به یک محراب زیبا شبیه است با حواشی زیبای گل و مرغ و مقرنس کاریی قاب هلالی مانند میان آن(6)
ایوان تکیه هفت تنان شیراز درگچ نگاری تزیینی از گلها ی درهم تندیده و مرغان درون آنها زیبا و روح نواز است. صحنه های شکار دورنماسازی نبرد رستم هم در بعضی قابهای آن به چشم می خورد(7) از طرف دیگر در اندرون عمارت کلاه فرنگی شیراز نیز قزینه سازیهای گل و مرغ و حاشیه بندیهای تزیینی آنها شبکه ای هندسی از نور و نگاره را جلو چشم بیننده می گشاید.(8)
لطفعلی خان صورتگر نقاش نام آور دوره قاجار در سال 1317هـ. خانه میرزا رضاخان معیر الممالک را گچ نگاری کرد و در تزیینات گل و مرغ و اسلیمی و دورناسازی آنها، عالمی زیبایی آفرید که چشم نگرنده را خیره می سازد.
به هر تقدیر در گچ نگاریهای دوره قاجار شکوفایی کم نظیر به ثمر نشسته و شکوهمندی خیره کننده ای پدید آمده که از میراث های سنتی هنر این دوره است. سنتی که به تدریج زیر یوغ هنر مدرن فراز آمده از غرب قد خم کرد و در تحویل سده 19 به 20 به تدریج کم رنگ تر شد و نقش مایه های ناب ایرانی جای خود را به نقش مایه های فرنگی سپرد.
پی نوشت:
1- آژند:1390: 814
2- سیف،1379: 137
3- همان:143-142
4- همان: 146-153
5- همان: 158-163
6- همان 166-167
7- همان: 186-187
8- همان:188-189
سمیه رمضان ماهی
بخش هنری تبیان
منبع:
سیف، هادی، 1379، نقاشی روی گچ، سروش، تهران
آژند، یعقوب،1390، نقاشی ایرانی،سمت، تهران
