نابینایان و مشکلات کتابخانه ای

گزارشی از مشکلات نابینایان برای کتاب خواندن

مطابق قوانین کشورها، نابینایان در هر جامعه‌ای دارای حقوق برابر با دیگر افراد هستند و دولت‌ها موظف شده‌اند خدمات اختصاصی برای آن‌ها ارایه دهند.

امروزه گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات دریچه‌های جدیدی را به روی این افراد گشوده و امکان دسترسی راحت‌تر به اطلاعات را برای آن‌ها فراهم کرده است.

یکی از اصلی‌ترین مکان‌هایی که می‌تواند نیاز به دسترسی و بازیابی اطلاعات برای این افراد را فراهم کند، کتابخانه‌ است. امروزه در کشور نهادهای مختلفی چون نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، کتابخانه ملی ایران خدمات مختلفی را به نابینایان ارایه می‌کنند.

البته ارایه خدمات کتابخانه‌ای به این افراد همواره با مشکلات خاصی روبه‌روست.

در گفت‌وگو با برخی مسوولان نهادهای ارایه‌کننده خدمات کتابخانه‌ای به نابینایان این مشکلات بررسی شده است.

نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور یکی از متولیان اصلی ارایه خدمات به نابینایان است. این نهاد در این راستا یک کارگروه ویژه و تخصصی برای نابینایان ایجاد و تاکنون دو گردهمایی تخصصی کارشناسان امور کتابخانه‌ها و کتابداران بخش نابینایان کتابخانه‌های عمومی کشور را برگزار کرده است.

مجدالدین معلمی، معاون توسعه کتابخانه‌ها و کتابخوانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور درباره خدماتی که این نهاد به نابینایان ارایه می‌کند، می‌گوید: نهاد کتابخانه‌ها در کنار سایر بخش‌های کتابخانه‌ای خود در حال تقویت بخش نابینایان است. برای این بخش‌ها کتاب‌های بریل و دستگاه‌های موردنیاز برای مطالعه افراد کم‌بینا و نابینابه کتابخانه‌های مختلف ارسال شده است.

تهیه کتاب‌های بریل با تنوع و سرعت کم صورت می‌گیرد

وی با اذعان بر خلاءهای موجود در این حوزه ادامه می‌دهد: البته در حوزه توسعه کتاب‌های بریل و تجهیزاتی که بتواند نیازهای مطالعاتی این افراد را پوشش دهد، ضعف‌ها و خلاءهایی داریم که برای برطرف کردن آن‌ها همواره تلاش می‌کنیم.

این یک ضعف کلی در سیستم کشور است و متاسفانه تهیه کتاب بریل برای نابینایان توسط موسسات محدودی ارایه می‌شود.

البته نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور خود اقدام به تهیه کتاب‌های بریل و گویا برای نابینایان کرده است. همچنین در سطح کشور نیز کتابخانه‌های خوبی وجود دارند که خدمات قابل‌قبولی را به این افراد ارایه می‌کنند.

نهاد کتابخانه‌ها در زمینه جذب کتابداران نابینا نیز اقداماتی انجام داده تا این افراد بتوانند راحت‌تر با افراد نابینا و کم‌بینا ارتباط برقرار کنند.

در غالب استان‌هایی که از آن‌ها بازدید داشتم خدمات نسبتاً مطلوبی به نابینایان ارایه می‌شود و البته در تلاشیم ضعف‌ها را برطرف کنیم.

بیش از صد کتاب برتر در حوزه ادبیات، رمان، دین و ... انتخاب شده و به کتاب‌های بریل تبدیل خواهند شد.

کتابخانه ملی ایران نیز یکی دیگر از سازمان‌هایی است که در قالب گروهی به نام «خدمات ویژه» به نابینایان خدمات کتابخانه‌ای ارایه می‌کند.

اهمیت سهولت دسترسی به کتابخانه برای نابینایان

ایرج عنایتی، مسوول بخش نابینایان کتابخانه ملی ایران با تاکید بر فراهم کردن امکانات لازم برای ارایه خدمات کتابخانه‌ای به نابینایان می‌گوید: مهم‌ترین مساله برای ارایه خدمات به این افراد، سهولت دسترسی آن‌ها به کتابخانه و منابع آن است.

کتابخانه‌هایی که به نابینایان خدمات ارایه می‌دهند باید دارای راهنما و علایم راهنمایی باشند.

ضرورت نیاز به خدمات غیرحضوری برای نابینایان

عنایتی معتقد است با توجه به مشکلات زندگی شهری امروزه نیاز به خدمات غیرحضوری به این افراد بیشتر از گذشته احساس می‌شود و خدمات کتابخانه دیجیتالی به این افراد باید گسترش یابد تا افراد از هر مکانی قادر باشند به اطلاعات موردنیاز خود دسترسی داشته باشند.

کتابخانه ملی ایران منابع خود را به صورت غیرحضوری در قالب لوح فشرده برای نابینایان ارسال می‌کند اما باید روی خدمات کتابخانه دیجیتالی به این افراد نیز کار بیشتری شود.

همچنین باید برای ارایه خدمات به نابینایان مشاوران کارآزموده را به کار گرفت تا بتوانند نیازهای کتابخانه‌ای این افراد را برطرف و در گویاسازی منایع به آن‌ها کمک کنند.

عنایتی درباره تولید منابع بریل و گویا ویژه این افراد نیز می‌گوید: متاسفانه موسسات خصوصی محدودی این منابع را تولید می‌کنند. ما طرحی را پیشنهاد دادیم تا بر اساس آن خودمان بتوانیم کار گویاسازی منابع را انجام دهیم و به موسسات خصوصی وابسته نباشیم.

از سوی دیگر اگر موسسات خصوصی نیز با ما در تعامل بیشتری باشند شرایط بهتری خواهیم داشت.

باید تجهیزات و نرم‌افزارهای لازم را برای گویا‌سازی منابع تقویت کنیم.

بر اساس پیشنهاد اسحاق صلاحی، رییس کتابخانه ملی ایران و تاکید ایشان چنانچه بر اساس قانون واسپاری هر ناشر علاوه بر تحویل یک نسخه چاپی از اثر خود یک نسخه گویا نیز به ما تحویل دهد ‌در تهیه منابع برای نابینایان به نقطه ایده‌آلی خواهیم رسید.

اما در کنار نهادهای دولتی، کتابخانه حسینیه ارشاد تنها کتابخانه خصوصی در کشور است که از حدود 20 سال پیش  خدمات مختلفی را به افراد نابینا و کم‌بینا ارایه می‌کند.

مهرناز خراسانچی، رییس کتابخانه حسینیه ارشاد درباره مشکلاتی که این کتابخانه در ارایه خدمات با این افراد روبه‌روست، می‌گوید: از آنجایی که ما یک کتابخانه خصوصی هستیم تامین منابع مالی برای تهیه منابع ویژه این افراد خاص سنگین است و در این زمینه همواره با مشکلاتی مواجهیم.

گرانی پرینتر دستگاه‌های تهیه کتاب‌های بریل، گرانی کاغذ دستگاه‌ها، تجهیزات لازم برای یک استودیو خوب، یافتن گوینده مناسب برای تهیه کتاب‌های گویا و ... از  مشکلاتی است که خراسانچی از آن یاد می‌کند.

همچنین محدودیت در گستره موضوعی کتاب‌ها نیز یکی دیگر از مشکلات ماست که اگر امکانات مالی خوبی در اختیار داشته باشیم می‌توانیم خدمات گسترده‌تری را به افراد نابینا و کم‌بینا ارایه کنیم.

نرم‌افزارهایی که برای ارایه خدمات کتابخانه‌ای دیجیتال به این افراد وجود دارد دارای مشکلاتی است و معمولاً از زبان فارسی پشتیبانی نمی‌کند.

یکی از اصلی‌ترین مشکلاتی که این افراد به‌ویژه کودکان نابینا با آن مواجهند شناخت ناکافی از دنیای اطرافشان است.

به همین دلیل ما در کتابخانه حسینیه ارشاد به دنبال این بودیم تا این شناخت را افزایش دهیم و در پی آن هستیم تا در همین راستا موزه نابینایان را با قفسه‌هایی راه‌اندازی ‌کنیم تا کودکان نابینا از نزدیک برخی اشیا را لمس کنند و تصوری از دنیا خود داشته باشند.

خراسانچی تصریح می‌کند که در این کتابخانه، کودکان نابینا در مقایسه با کودکان ناشنوا و کم‌توان ذهنی در مهجوریت بیشتری به سر می‌برند و خدمات کتابخانه‌ای به این افراد با وسعت کمتری انجام می‌شود. البته این مشکل نیز به دلیل همکاری نکردن مدارس نابینایان وجود دارد.

خوشبختانه در سطح کشور کارهای قابل قبولی برای این افراد انجام شده و در مقایسه با سایر افراد با نیازهای ویژه کارهای بیشتری برای آنها انجام شده؛ این در حالی است که ما برای افراد ناشنوا و کم‌توان ذهنی کار چندانی انجام نداده‌ایم.

کتابخانه حسینیه ارشاد با کتابخانه‌های مختلفی در شهرهایی مانند شیراز، اصفهان، کرمان، یزد و ... ارتباط دارد و منابع ویژه این افراد را برای این مراکز ارسال می‌کند. خوشبختانه نابینایان نیز از خدمات کتابخانه‌ای ما رضایت کافی دارند.

سطح سواد نوشتاری نابینایان ضعیف است

خراسانچی همچنین با اشاره به مشکلات دیگر نابینایان می‌گوید: یکی دیگر از مشکلات این افراد به ویژه کودکان نابینا، کمبود سواد نوشتاری در آن‌هاست به همین دلیل ما در تلاشیم تا علاوه برای تهیه کتاب‌های صوتی، منابع کودکان را به کتاب‌های بریل تبدیل کنیم تا از این طریق سواد نوشتاری آن‌ها تقویت شود، در غیر این صورت ما تنها این کودکان را به سمت سواد شنیداری سوق داده‌ایم.

وی می‌گوید کتابخانه حسینیه ارشاد هم اکنون سه نیروی نابینا دارد که به افراد نابینا و کم‌بینا خدمات ارایه می‌کنند. این کتابخانه در تلاش است با کسب مجوز لازم با مدارس ویژه نابینایان ارتباط بگیرد و خدمات لازم را به آن‌ها ارایه کند.

همچنین گسترش روزافزون فناوری دسترسی افراد را به فضای مجازی و دیجیتالی ناگزیر کرده است به همین دلیل لازم است شرکت‌های تولید‌کننده نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای برای تولید نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای ویژه نابینایان وارد میدان شوند و مشکلات موجود در این حوزه را برطرف کنند.