تبیان، دستیار زندگی
محمد شاه قاجار (محمد میرزا)، در سال 1186 هجری شمسی در تبریز به دنیا آمد. او نوه شاه قبلی، فتحعلی شاه بود. با این که فتحعلی شاه فرزندان زیادی داشت، ولی به خاطر علاقه ای که به عباس میرزا داشت و او قبل از فتحعلی شاه از دنیا رفت، فرزندش، محمد شاه را ولیعهد خو
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

مروری بر وقایع دوران محمدشاه‎ ‎قاجار


محمد شاه قاجار (محمد میرزا)، در سال 1186 هجری شمسی در تبریز به دنیا آمد. او نوه شاه قبلی، فتحعلی شاه بود. با این که فتحعلی شاه فرزندان زیادی داشت، ولی به خاطر علاقه ای که به عباس میرزا داشت و او قبل از فتحعلی شاه از دنیا رفت، فرزندش، محمد شاه را ولیعهد خود قرار داد که پس از او به حکومت رسید.

پس از رسیدن خبر فوت فتحعلی شاه به تبریز، محمد شاه فرزند عباس میرزا در تاریخ ششم رجب 1250 در تبریز با همیاری میرزا ابوالقاسم فراهانی به تخت پادشاهی جلوس کرد و در چهاردهم این ماه به همراه سفرای انگلیس و توپخانه و سپاه مفصلی که فرماندهی آنها با لندزی از سران لشگری انگلیس بود، از آذربایجان به سمت تهران حرکت کرد.

 محمدشاه قاجار

دوران حكومت محمد شاه قاجار از بسیاری جهات حائز اهمیت است. شاید اولین و مهم ترین رخدادی كه در مورد حكومت محمد شاه، سومین پادشاه قاجارمی توان به آن اشاره كرد نحوه انتخاب وی به عنوان ولیعهد فتحعلی شاه است كه مستقیما به نظر دولت روسیه انجام گرفت. از دیگر وقایع مهم این دوران واقعه جنگ هرات است كه نهایتا با دخالت انگلیسی ها موجب جدایی كامل هرات از خاك ایران شد. بنا به اهمیت دوران چهارده ساله حكومت محمد شاه قاجار ذیلابه اختصار به بررسی وقایع و تحولات دوران حكمروایی این شاه از سلسله قاجار می پردازیم.‏

دوران سلطنت محمدشاه به لحاظ اعتقادی، واكنشی است به دوران پدر بزرگش؛ او بر خلاف فتحعلی شاه كه شریعت را ارج مینهاد، طریقت را محترم می شمرد؛ در دستگاه حكومتی وی اهل تصوف قدرت گرفتند بویژه زمانی كه قائم مقام در 1252 ق به قتل رسیدو به جای او حاج میرزای آقاسی، صدر اعظم شد این روند شتاب بیشتری گرفت. صدر اعظم جدید، معلم و مرشد پادشاه بود.

ارادت محمد شاه به تصوف و سرسپردگی خالصانه به معلم و صدر اعظمش، آقاسی، همه علایق او را تحت الشعاع قرار می داد. از افراد دیگری كه در گرایش محمدشاه به تصوف موثربوده اند، محمدرضا همدانی(كوثرعلیشاه) و زین العابدین شروانی را می توان نام برد.

علاوه بر شورش های داخلی مانند‎ ‎شورش آقاخان محلاتی، قیام محمدعلی باب و فتنه سالار، حمله به هرات را می توان‎ ‎مهم ترین رویداد زمان حكومت وی دانست.

حمله به هرات

محمدشاه که در زمان ولیعهدی پدر خود عباس میرزا مأمور فتح هرات گردید، در حین محاصره هرات،به علت فوت پدرش عباس میرزا، هرات را رها کرد و با کامران میرزا حاکم هرات صلح کرده و قرار شد کامران میرزا هر ساله خراجی به دولت ایران بپردازد و خود را از دست نشاند این دولت بکند. اما در اوائل پادشاهی محمد شاه، کامران میرزا نقض عهد کرد و حتی متعرض سیستان شد.

دوران سلطنت محمدشاه به لحاظ اعتقادی، واكنشی است به دوران پدر بزرگش؛ او بر خلاف فتحعلی شاه كه شریعت را ارج مینهاد، طریقت را محترم می شمرد؛ در دستگاه حكومتی وی اهل تصوف قدرت گرفتند بویژه زمانی كه قائم مقام در 1252 ق به قتل رسیدو به جای او حاج میرزای آقاسی، صدر اعظم شد این روند شتاب بیشتری گرفت. صدر اعظم جدید، معلم و مرشد پادشاه بود

محمدشاه در 19 ربیع الثانی 1253 به قصد تسخیر هرات عازم شد. در این بین، چون انگلیسی ها با این جنگ مخالف بودند سعی زیادی در شکست خوردن محمد شاه کردند. کامران میرزا مردی بی کفایت بود، اما وزیر او یارمحمدخان، با جمع آوری سپاهی به تحکیم قلعة هرات پرداخت و پوتین جر، مهندس توپچی انگلیسی نیز او را در این کار جداً یاری نمود. محمدشاه و سپاهیانش محمد دو ماه پشت حصار هرات ماندند و نتوانستند آن را تسخیر کنند.

با این که انگلیسی‌ها قول داده بودند که در مسائل مربوط به ایران و افغانستان مداخله ننمایند، به ایران اعلان جنگ دادند. آنها با رزم ناوهای خود، جزیره خارک را اشغال کرده و به بندر بوشهر نزدیک شدند. از این رو محمد شاه ناچار شد دست از محاصرهء هرات برداشته ودر سال 1254 هجری قمری به تهران بازگشت.

قیام آقا خان

یکی از وقایع مهم دیگر دوران سلطنت محمد شاه قاجار، قیام آقاخان محلاتی، رئیس فرقه اسماعیلیه در کرمان بود. آقاخان از سپاه ایران شکست خورد ولی محمد شاه او را بخشید و به حکومت محلات فرستاد، اما آقاخان دوباره قیام نمود و این بار کرمان را گرفت ولی باز هم شکست خورد ودر سال 1257هجری قمری به هندوستان گریخت.

 محمدشاه قاجار
قیام سالار در خراسان

در سال 1262 به علت بیماری محمدشاه و نابسامان بودن اوضاع دربار ، حسن خان سالار پسر آصف الدوله که به جای پدر حاکم خراسان شده بود، از قبول اوامر حاج میرزا آغاسی سر پیچید و علیه او شورش کرد. حسن خان سالار ابتدا قلعة کلات را تحت تصرف خود درآورد، سپس راه تهران را پیش گرفت و تا سبزوار جلو آمد.

محمدشاه حکومت خراسان را به برادرش حمزه میرزا حشتمه الدوله سپرد و او را با سپاه کافی به خراسان روانه ساخت. سپاهیان دوطرف در بین سبزوار و شاهرود به هم رسیدند. سپاه سالار شکست خورد و از بین رفت. در اوایل سال 1264 سالار، تجدید قوا کرد. او مشهد را محاصره کرد ولی مجددا از حمزه میرزا شکست خورد. اما با بیمار شده حمزه میرزا، دوباره سرکشی را آغاز کرد.

در زمینه مناسبات خارجی، دوره محمدشاه، عصر تیرگی روابط با انگلستان بود‎ ‎تا جایی كه روابط دیپلماتیك دو كشور مدت كوتاهی قطع گشت‎ ‎‏ اما با تهدید انگلیس مبنی‎ ‎بر عدم خروج از خارك و بنادر جنوبی، ایران ناچار به از سرگیری روابط شد. در مقایسه‎ ‎با انگلستان، روسیه مراودات دوستانه تری با دربار شاه داشت اما در كل، شاه و صدر‏‎ ‎اعظم وی برای برون رفت از چنگال دو قدرت بزرگ در طول دوره حكمروایی خود به دنبال نیروی سومی بودندكه آنها را از وضعیت موجود رهایی بخشد. ارتباط با فرانسه و فرستادن سفیر بدان كشور در راستای همین هدف صورت گرفت. روابط با دولت عثمانی نیز در دوره‎ ‎محمد شاه به دلیل حمله به محمره در 1254 ق و اذیت و آزار مسافران و زوار ایرانی، رو‏‎ ‎به تیرگی نهاد و نهایتاً در مذاكرات ارزنه الروم با صلح دو طرف خاتمه‎ ‎یافت‎.‎از نظر پیشرفت و تجدد نیز‎ ‎اقداماتی در دوره او صورت گرفت: اولین روزنامه ایران با عنوان «كاغذ اخبار» در‏‎ ‎سال 1252 ق در زمان صدارت آقاسی چاپ شد كه حاوی اخبار ممالك شرق و غرب بود و مدیریت‎ ‎آن را میرزا صالح شیرازی بر عهده داشت؛ فرستادن محصل به كشورهای اروپایی كه از زمان‎ ‎فتحعلی شاه آغاز شده بود در این دوره فزونی گرفت: كسانی همچون حسینعلی خان، میرزا‎ ‎رضاخان، میرزا حسینخان سپهسالار، میرزا ملكم و...از جمله این محصلین‎ ‎بودند‎.‎

دوران 14 ساله سلطنت محمد شاه به علت بی کفایتی نخست وزیر نادان و جاهل او میرزا آقاسی مملو از شورش‌ها و فتنه‌ها بود به طوری که روزگار سلطنت محمد شاه را پرتشنج‌ترین ایام سلسلهء قاجاریه به شمارمی آورند، به طوری که قیام‌ها و شورش‌های بزرگی ازجمله فتنه باب و قیام حسن خان سالارالدوله در خراسان در دوران سلطنت وی بروز نمود و تا روزگار سلطنت جانشین وی ناصرالدین شاه ادامه یافت

محمدشاه در طول دوران زمامداریش به سادگی زیست و همواره پیرو و‎ ‎مرید صدر خود باقی ماند. اقدامات او در جهت تفكرات اعتقادی كه داشت حائز اهمیت‏‎ ‎هستند. شاه قبه مطلای كربلارا از نو بازسازی كرد، مساجدی به دستور او ساخته شدند ـ‎ ‎مسجد جامع خوی نمونه ای از این موارد است‎ - ‎فروش مشروبات الكلی را ممنوع كرد او حتی در‎ ‎ابتدای فرمانرواییش عطایای سلطنتی را بین علما و سادات توزیع‏‎ ‎نمود.

مرگ محمدشاه

سرانجام محمد شاه قاجار در سن 42 سالگی بعد از 14 سال و 3 ماه سلطنت در ششم شوال سال 1264 هجری قمری به مرض نقرس از دنیا رفت و درحرم فاطمه ی معصومه به خاک سپرده شد.

دوران 14 ساله سلطنت محمد شاه به علت بی کفایتی نخست وزیر نادان و جاهل او میرزا آقاسی مملو از شورش‌ها و فتنه‌ها بود به طوری که روزگار سلطنت محمد شاه را پرتشنج‌ترین ایام سلسلهء قاجاریه به شمارمی آورند، به طوری که قیام‌ها و شورش‌های بزرگی ازجمله فتنه باب و قیام حسن خان سالارالدوله در خراسان در دوران سلطنت وی بروز نمود و تا روزگار سلطنت جانشین وی ناصرالدین شاه ادامه یافت.

فرآوری : طاهره رشیدی

بخش تاریخ ایران و جهان تبیان


منابع : 1- مجمع جهانی اهل البیت / 2- عتماد السلطنه، تاریخ منتظم ناصری، به تصحیح محمداسماعیل رضوانی / 3- ویکی پدیا