اهمیت اخلاق
جامعترین آیاتی كه بیانگر مسائل زیر بنائی اخلاق، از قبیل اهمیت تهذیب نفس و مبادی اخلاقی است آیات سوره والشمس می‌باشد. این سوره، با چندین قسم به مهمترین مظاهر آفرینش آغاز می‌شود. بر اهل نظر روشن است كه قسمهای مذكور قرآن كریم، هر چند معمولاً، در نظر اول ساده جلوه می‌كند اما چون دقت شود روشن می‌گردد كه هم بیان كننده عظمت آن پدیده‌ها و اموری است كه به آنها سوگند خورده شده، و هم تاثیری است كه‌این پدیده‌ها در نظام خلقت دارند. ترتیب این قسمها در این سوره، این معنی را القا می‌كند كه نظام عظیم آفرینش، از خورشید و تابشش، و ماه و زمین و تحولات آن، و شب و روز، همه مقدمه‌اند برای تحقق نفس انسانی: "و نفس و ما سوّیها". میوه درخت آفرینش، موجودی است كه از همه موجودات عظیمتر است و خداوند آن را به دست خود آفریده و تربیت كرده است. بیشترین تكیه سخن ما نیز بر همین آیه است.

پرسش و پاسخ
پیش از بیان هر چیز، طرح دو سوال پیرامون لطائف دقیق این سوره به نظر می‌رسد: یكی این كه چرا كلمه نفس در این آیه، نكره آورده شده با آن كه مقسم بهای سابق بر این آیه معرفه است. و سوره با "و الشمس، و القمر، و الیل، و النهار" (شمس: 4-1) آغاز می‌شود، اما به "نفس" كه می‌رسد می‌فرماید "و نفس" بدون الف و لام.
عمده جوابی كه داده شده و به نظر مناسب می‌رسد این است كه نكره آوردن كلمه، در مواردی بیانگر اهمیت مساله است. انگار گفته است: نفس چه نفسی! نفسی كه شما نمی‌شناسید؛ نفسی كه حقیقتش شناخته شده نیست.
دیگر این كه چرا فرمود "وَ ما سویّها" و نفرمود "و مَنسویّها"، با این كه تسویه كننده خدای متعال است و مقام، اقتضای "من" دارد كه برای ذوی العقول است نه "ما" كه برای غیر ذوی العقوی است. بعضی در پاسخ، "ما" را مصدریه گرفته‌اند كه در این صورت مفهوم آیه چنین می‌شود: سوگند به آسمان و بنای آن. بعضی نیز گفته‌اند كه "ما" در مواردی، برای ذوی العقول به كار می‌رود و این یكی از آن موارد است. در این جا هم استعمال "ما"، به لحاظ ابهامی‌كه دارد، مفید نكته‌ای است كه در "نفس" گفته شد، یعنی خداوند می‌خواهد در ذهن مخاطب ابهام ایجاد كند یا معنی را مبهم جلوه دهد تا او بیشتر به عظمت نفس پی برده شود. معنای آیه‌این است: "سوگند به نفس و آن چه موجب كمال نفس است".

تسویه نفس
«تسویه» در مقامی‌به كار می‌رود كه موضوع تسویه چون ساختمان دو مرحله را طی كند: مرحله سفت كاری و محله نازك كاری. تسویه در حكم نازك كاری است. تعبیر تسویه در مورد نفس به‌این معنی اشاره دارد كه خلقت آن، دفعی و آنی نیست، چنین نیست كه نفس از اول به همین صورت آفریده شده باشد و تا آخر هم به حال اول بماند، بلكه آفرینش نفس در مرحله‌ای احتیاج به تسویه دارد؛ یعنی پس از اصل خلقت، نیازمند به تكمیل است.
ابتدا قسم به نفس خورد، سپس به خدایی كه‌این نفس را آفریده است یعنی اول به مخلوق و سپس به خالق آن مخلوق قسم خورد شده، است. این نوع قسم، مفید دو نكته است: یكی نهایتِ ارتباط و انتساب نفس به خدا؛ دیگر این كه اهمیت نفس و آن و چه محل بحث این آیات است. یعنی آنچه محل بحث است نفس است و تسویه كننده نفس.
بعد از همه‌این قَسمها با این آب تاب می‌فرماید: "قَد اَفلَحَ مَن زَكیها وَ قَد خابَ مَن دَسّها". (شمس: 10-9) در اهمیت تزكیه نفس تعبیر از این رساتر تمی‌شود. اگر آدمیزادگان بخواهند با فكر و تدبیر اهمیّت تزكیه نفس را بیان كنند هرگز به تعبیری به‌این رسایی دست نخواهند یافت. مستفاد از این آیات این است كه‌ای انسان تو موجودی هستی بسیار با عظمت، مقصود از آفرینش كاینات تویی، تو گل سر سبد آفرینشی، تو میوه درخت خلقتی، تو اول باید خودت را بشناسی و سپس به اهمیت وجودت پی ببری. بدان! با این عظمت كه تو داری و با آن حكمت كه خدای متعال در وجود تو، به كار برده، در عین حال، كار با آفرینش و به وجود آمدن تو و حتی با تسویه نفس، به پایان نرسیده است. طبق آیات دیگر، كه بیانگر كیفیت آفرینش انسان است، همه‌اینها راه تكوینی است كه خدا برای همه آدمیان قرار داده، تا نوبت به روح انسان برسد.. و پس از آن دو مسیر در پیش روی انسان است: می‌تواند اوج بگیرد و از مایه‌هایی كه خداوند در وجودش نهاده بهره ببرد تا اشرف مخلوقات شود و می‌تواند مایه‌ها و استعدادهای خویش را از بین ببرد. انتخاب به دست اوست.

نفس
مردا از این "نفس" چیست؟ آیا "نفس" با "روح"، از نظر قرآن یكی است یا دو تا؟ بعضی گفته‌اند انسان مركب از سه عنصر است: جسم، نفس، روح. بعضی عقل و قلب را بر این سه افزوده‌اند. در قول معروف نیز انسان مركب از روح و جسم دانسته شده است. در قول معروف نیز انسان مركب از روح جسم دانسته شده است. آن چه مسلم است نفس و روح در اصطلاح فلسفه بر یك معنی‌اند و از نظر قرآن در مواردی نفس و روح بر یكدیگر منطق‌اند؛ مثلاً، در آیه "الله یَتَوَفّی الانفُس" (زمر: 42) و آیه "أخرِجُوا اَنفُسَكُم" (انعام: 93) نفس همان روح است. خداوند روح را می‌گیرد. در این انطباق كلیّت ندارد. اصطلاح قرآن اعم از اصطلاح فلسفه است؛ در قرآن گاهی نفس بر همان معنای فلسفی منطبق است، چنان كه ذكر شد، و گاهی معنای دیگری منظور است؛ مثلاً، در آیه "اِنَّ النَّفسُ لَأَمّارَه بِالسَوءِ" (یوسف: 53) نفس به معنای روح نیست، بلكه حثیت خاصی از روح در آن مراد است والا روح گرایش به خیر هم دارد، چنین نیست، كه روح، فقط گرایش به بدی داشته باشد. نفس در این آیه چیزی است مقابل عقل.
در این كه می‌گویند (عقلش بر نفسش قالب شده) همین معنی مراد است نه‌این كه عقل بر روح قالب شده است. عقل یكی از قوای روح است و با آن نزاعی ندارد. بلكه دو گرایش است، یكی تمایل به تعالی و فرار از امور پست و دیگری تمایل به فرو رفتن به شهوات. نزاع بین تمایلات است. علمای اخلاق تمایل به خیر را عقل، و تمایل به شر را نفس نام گذاشته‌اند. به هر حال، نفس در آیه "وَ نفسٍ و ما سّوّیها" (شمس: 7) غیر از روح در " نَفَختُ فیه مِن روحی" (حجر: 29) است. در روح، انتساب به خدا است، ولی در نفس، اینجا نسبت با یك شخص انسانی و با هویت انسانی منظور نظر است. كه وقتی این هویت انسانی به كمال رسید تعبیر به "سَوّیها" می‌شود.

اختیار از اصول موضوعه علم اخلاق
«قَد اَفلَحَ من زَكیها و قَد خاب من دسیها» (شمس: 10-9) رستگار شد هر كس نفس خود را تزكیه كرد و نومید و محروم گشت آن كس كه نفس خویش را با معصیت و گناه آلوده ساخت.
یكی از نكاتی كه از آیه كریمه استفاده می‌شود و از اصول موضوعه علم اخلاق شمرده می‌شود، اختیار انسان است در تعیین سرنوشت خود، زیرا اگر اختیار از انسان گرفته شود نه برای علم اخلاق جا باقی خواهد ماند و نه برای وعد و وعیدهای قرآنی. قاتلین به جبر برای ارسال رسل و انزال كتب و روشهای تربیتی اولیای خدا و برنامه‌های قرآنی چه توجیهی دارند؟

سرچشمه شب‌ها جبر
چند شبه جبر از دیدگاههای مختلف فلسفی، كلامی، جامعه شناسی و روانشناسی به صورت علمی‌مطرح و در جای خود به تفصیل نقد و ارزیابی شده است. در بحث‌های اخلاقی توجه به آنها مفید است. شیطان برای اغوای بشر ازعوامل گوناگونی استفاده می‌كند. یكی از عوامل مهمی‌كه شیطان حربه خود قرار می‌دهد شبهه جبر است كه در اذهان افراد به صورتهای گوناگون مطرح می‌كند؛ گاه می‌گوید: انسان، ساخته شده محیط و جامعه خود است؛ خوبی و بدی انسان بستگی به محیط او دارد. محیط به هر شكلی باشد انسان هم همان رنگ را می‌گیرد. گاه می‌گوید: انسان ساخته شده وراثت است. این وراثت است كه هویت انسان را تعیین می‌كند. گاه نیز صورت قویتری می‌یابد و در قالب مسئله‌ای فلسفی جلوه كرده قاعده‌ای را دستاویز می‌سازد كه موضوع و محمولش درست و روشن نیست و نتایجی ناروا بر آن مترتب می‌كند. مثلاً می‌گوید: طبق قاعده "الشی‌ء ما لم یحب لم یوجد" هر چیزی تا به سرحد وجوب و ضرورت نرسد افزوده می‌شود و صاحب فضیلت، نوعی فزونی بر دیگران دارد. در مقابل، "رذیلت" كه معنای "پستی" دارد و برای صاحیش نوعی گرایش به پستی را می‌رساند. تعبیرهای دیگری كه به جای "خوب و بد" به كار می‌رود "حسن و قبح" است. این دو واژه، هم بار معنوی اضافی بر خوب و بد دارند، و چون واژه حُسن، این معنی را می‌رساند كه طبیعت انسان آن را می‌پسندد و میل طبیعی به سوی آن است، كما اینكه "قبح" هم، علاوه بر بدی، این معنی را در بر دارد كه فطرت انسانی از آن گریزان است.

الف. فجور و تقوی
در این سوره از چهار مفهوم: فجور، تقوی و در پی آن تزكیه و تدسیه به ترتیب یاد شده است. بار معنوی این واژه‌ها از الفاظ دیگر بیشتر است. ابتدا لازم است درباره معانی لغوی این كلمات توضیحی بدهیم، سپس به حكمتِ كاربرد آنها بپردازیم.
«فجور»، از ماده فجر، در لغت به معنای پاره شدن، دریده شدن و شكافتن است. فجر به همین مناسب بر وقتی از شبانه روز اطلاق می‌شود، كه در آن، پرده سیاه شب، با پیدایش نور شكافته می‌شود و به تعبیر دیگر، شكافی در سیاهی شب پدید می‌آید. همچنین تعبیر "تفجّر" و "انفجرت" در دیگر آیات قرآنی مانند "فانفَجرتْ مِنْه اثْنَتا عشْره عیْنا" (بقره: 60) "شكافی در سنگ پدید آمد و آب از آن جاری شد" به همین معناست.
و اما حكمت به كار بردن واژه فجور در این آیه‌اینست كه دو نكته را القاء می‌كند:
یكی این كه، گویا خدای متعال نفس انسانی را همراه با پرده‌ای حافظ آفریده است و این لطفی است از خداوند در حق بندگان كه نفس را در محفظه قرار داده است تا از آفات در امان باشد.
دیگر این كه، اگر كسی از محدوده خود فراتر رود، نوعی پرده دری كرده و با این عمل در این حفاظ و پرده، دریدگی و شكافی پدید آورده است. همانطور كه لباس زیبا با پاره شدن معیوب و زشت می‌شود، به خصوص اگر در آن هنری به كار رفته باشد، نفسِ انسان هم دارای نوعی یك پارچگی و هماهنگی است كه با بعضی از كارها، نوعی پارگی در آن پدید می‌آید كه معیوبش می‌سازد. اما اینكه جامه‌ای كه بر نفس پوشیده شده چگونه جامه‌ای است در مقام بیان آن نیستم. پس مفاد آیه‌اینست كه خدای متعال به‌این یا آن كار موجب دریدگی این پرده و جامه تقوی می‌شود.
تقوا، از ماده وقایه است به معنای نگهداری چیزی كه در معرض خطر پارگی و معیوب شدن باشد. اگر انسان مواظبت كند و آن را از خطر محفوظ دارد، این را "وقایه" گویند و این بدان معناست كه علاوه بر فطرت درونی كه عامل اصلی برای بقای سلامت است، از خارج هم عاملی می‌آید و آن وقایت می‌كند نكته لطیفی كه در آیه هست این است كه به جای این كه بگوید خداوند خیر و شر اخلاقی را به انسان الهام كرد، فرمود فجور و تقوی را الهام كرد؛ یعنی الهام كرد كه آن چه را كه موجب دریدگی و عیب و نفس می‌شود و آن چه را كه حافظ نفس از خطرات است.

ب. اشراب خوف در واژه تقوی
اشراب به آن گفته می‌شود كه واژه‌ای معنای خاصی داشته باشد و معنای دیگری به اعتباری به آن منضم گردد و دو معنا با هم از لفظ اراده شود. در این جا تقوی در اصل به معنای نگهداری و حفظ نفس است از خطری كه متوجه آن شود و آن را معیوب كند، لكن بعداً، به مناسبتی، معنایی دیگر در این معنای اصلی، اشراب و تضمین شده است. توضیح این كه، معرفت توحیدی اقتضا می‌كند كه ما هر چیزی را از طرف خدا بدانیم. هر حادثه و مكافاتی كه اتفاق می‌افتد منسوب به خداست. این روح توحیدی در سرتاسر قرآن مشاهده می‌شود. از این دیدگاه، افعال طبیعی ظاهری و باطنی، همه و همه منسوب به خدا است: "یضل من یشاء و یهدی من یشاء" "هر كسی را بخواهد گمراه و هر كه را بخواهد هدایت می‌كند" (فاطر: 8) "قل كل من عندالله" "بگو همه چیز را نزد خدا است" (نساء: 78) "اِنَّه اَضْحَكَ وَ اَبْكی" "اوست كه می‌گریاند و می‌خنداند" (نجم: 43) "وَ اِذا مَرِضْتُ فهو یَش فین" "هنگامی‌كه مریض شدم اوست كه شفا می‌دهد" (شعراء: 80) حال وقتی انسان كار بدی انجام داد، طبعاً این عمل تبعاتی دارد؛ خواه تبعات دنیوی، مثل اینكه سلامتی انسان را از بین ببرد، یا آخرتی، از قبیل عذاب‌های اخروی، از دید توحیدی باید گفت هر چند این آثار مربوط به اعمال خود ماست، لكن این خداست كه ما را به كیفر بدمان عقوبت می‌كند. لكن این خداست كه ما را به كیفر اعمال بدمان عقوبت می‌كند. پس اگر انسان از تبعات اعمالش می‌ترسد، هر چند منشأ ترس رفتار خود انسان است اما آن تبعات اعمال را بر رفتار انسان مترتب می‌كند، خداست. مومن با بینش توحید خود، خطراتی را هم كه متوجه او می‌شود از خدا می‌بیند. پس باید از خدا بترسد "فلا تَخْشَواْ النّاسَ وَاخْشَوْنِ" "از مردم نهراسید و از من بترسید" (مائده: 44)
مومن به‌این توجه می‌كند كه كار بد ممكن است موجب عذاب شود و كسی كه آن عذاب را بر رفتار ما مترتب می‌كند، خداست. وقتی انسان از خدا ترسید و از كاری كه موجب عذاب شد، پرهیز كرد، این را تقوی گویند. به‌این صورت، در كلمه تقوی، خوف از وجود پیدا نمی‌كند و وقتی هم به سر حد وجوب رسید دیگر اختیار ما خارج است و نمی‌توان كاری كرد.

سوال و پاسخ
بر اساس آیه‌ای كه گذشت، نسبت تزكیه به خود انسان داده شده است. از طرفی در آیه "بُلِ الله یزَكی مُنً یُشاء" (نور: 49) نسبت تزكیه به خدا داده شده است. چگونه می‌توان مفاد این دو آیه را جمع كرد؟
پاسخ این است كه‌این دو آیه مربوط به دو مقام است و هر كدام بیان مخصوص به خود دارد. هر چند قرآن روابط علی و معلولی، بین موجودات را می‌پذیرد؛ یعنی این آفتاب است كه با تابیدنش زمین را گرم می‌كند. باریدن باران است كه زمین را مستعد برای رویش گیاهان می‌كند، اما فوق این نظام علی و معلولی، نیروی دیگری است كه تمام این نظام در ید قدرت اوست و موجودات این نظام، به یك تعبیر، ابزار و وسایل‌اند. عاملی اصلی كه مفید وجود است و به اصطلاح فلسفی "فاعل ما منه الوجود" نامیده می‌شود ذات مقدس حق تعالی است. لذا، در تفسیر "لا اله الا الله " گفته‌اند یعنی: "لا موثر فی الوجود الا الله" ، موثر استقلالی در عالَم، خداست و عوامل دیگر هم اگر در جهان موثراند باذن الله موثراند. تنها خداست كه برای تاثیرش، احتیاج به اذن كسی ندارد. به تعبیر دیگر، این دسته از آیات، یك سلسله بیانات توحیدی است برای جلب توجه مردم به‌این كه فوق اسباب و مسبباتی كه می‌شناسید دست دیگری هم در كار است. از این نوع تعابیر در قرآن فراوان است. برای نمونه، با این كه پیامبر(ع) هادی امت است، مع ذلك قرآن می‌گوید: "انك لاتهدی من احببت و لكن الله یهدی من یشاء". (قصص: 56) تو كه پیغمبر و اشرف مخلوقاتی ، حتی تو نمی‌توانی هر كه را بخواهی هدایت كنی، چرا كه هدایت حقیقی به دست خداست و بسته به مشیت اوست. معنای اصلی این آیه، نفی تاثیر از مقام ولایت پیامبر(ع) نیست، بلكه اثبات حقیقتی است در مرتبه عالیتر كه هم وجودت و هم تمام تاثیراتت در اختیار ماست.

احساس مسؤولیت
از تعابیر جالبی كه در این آیه به چشم می‌خورد، تعبیری است كه با آن "احساس مسئولیت" در فرد زنده می‌شود. فرق است بین این تعبیر و تعابیری كه در كتب اخلاقی می‌بینیم. در این كتابها، صفتی از صفات، همچون شجاعت، ترس و... مدح یا ذم می‌شود و در پی آن، آثار هر یك ذكر می‌گردد. ولی در تعبیر قرآنی گفته شده است: كه‌ای انسان تویی كه می‌توانی به اخلاق خوب آراسته شوی. در تعبیر اول، صرف مدح و ذم، با كسب این صفات و این كه‌این صفات طبیعی است یا اكتسابی و اگر طبیعی است قابل تغییر است یا نه، ملازمت ندارد. كسی كه می‌گوید"یاقوت چقدر زیباست" معنایش این نیست كه ما می‌توانیم خودمان را یاقوت كنیم و یا دارای یاقوت شویم. ولی تعبیر دوم، ضمن بیان زیبایی و جمالی كه در آن نهفته شده، اكتسابی بودن و قابل تغییر بودن صفات را هم می‌فهماند و این از مبادی علم اخلاق است. به علاوه، در مقام زنده كردن احساس مسئولیت در فرد نیز هست. با این بیان رستگاری از آن كسی است كه خودش را تزكیه كند و نومیدی از آن كسی است كه خود را آلوده سازد.