انواع خویشاوندی در حقوق ایران

قرابت نسبی

از قرابت نسبی تعاریف متعددی بیان شده است. اما عنصر اساسی مجموعه آن تعاریف، تولد یکی از دیگری و یا منتهی شدن دو نفر به منشاء واحد از نسل واحد است. خویشاوندانی که از نسل یکدیگرند را خویشاوندان در «خط مستقیم» گویند، مانند قرابت پدر و مادر با فرزندان خود، به قرابتی که به اعتبار داشتن نسب مشترک ایجاد شده است «قرابت در خط اطراف» گفته می‌شود و شخصی که این گونه خویشان از نسل او هستند در اصطلاح «جامع نسب» نام دارد. قرابت نسبی به طور مطلق مانع نکاح نیست. قانون مدنی ایران در ماده 1045 به تبعیت از آیه 23 سوره نساء به موجب قرابت نسبی، ازدواج هفت دسته از زنان با مردان را بر یکدیگر حرام دانسته است. به موجب این حکم کلی، از مجموعه اقارب نسبی (مادر، دختر، خواهر، عمه، خاله، دختر برادر و دختر خواهر) ازدواج فرزندان عمو، عمه، خاله و دایی با یکدیگر بلامانع شناخته شده است.

قرابت رضاعی

قرابت رضاعی خویشاوندی است که میان زنی ( به جز مادر) که به طفلی شیر داده است با وی و خویشان و اقربای او حاصل می‌شود، و مانند قرابت نسبی به خطوط عمودی و اطراف تقسیم می‌شود. شرایط به وجود آمدن قرابت رضاعی در ماده 1046 قانون مدنی معین شده است.

به موجب این ماده: قرابت رضاعی از حیث حرمت نکاح در حکم قرابت نسبی است، مشروط بر این که: 1. شیر زن از حمل مشروع حاصل شده باشد. بنابراین از این شرط برمی آید که اولاً زن باید به صورت شرعی ازدواج کرده باشد و ثانیاً به واسطه حمل و زاییدن فرزند مشروع دارای شیر شده باشد. 2. شیر مستقیماً از پستان مکیده شده باشد،  3. طفل لااقل یک شبانه روز یا 15 روز متوالی شیر کامل خورده باشد، بدون این که در بین غذای دیگر یا شیر زن دیگر را بخورد. بر این اساس مطلق شیر خوردن موجب ایجاد قرابت رضاعی و در پی آن موجب حرمت نیست. بلکه شیر خوردن باید به ترتیب فوق به مدت یک شبانه روز یا 15 روز متوالیاً انجام شود. باید توجه داشت که از نظر فقیهان اولاً رضعات یا میزان شیر باید کامل باشد. بدین معنا که طفل را از شیر مادر سیراب کند. به نحوی که طفل خود سینه مادر را رها کند. بنابراین جمع دفعات ناقص حتی اگر به 15 مرتبه برسد نیز صحیح نیست. و ثانیاً دفعات شیر خوردن باید پیوسته و متوالی باشد و در بین دفعات شیر غذای دیگر و شیر زن دیگری به طفل داده نشود.

اجماع بر آن است که تنها نوشیدن شیر زن دیگر باعث اختلال در توالی است و تغذیه ماکولات دیگر و مشروبات دیگر اشکالی ندارد. 4. شیر خوردن طفل قبل از تمام شدن دو سال از تولد او باشد. 5. مقدار شیری که طفل خورده است از یک زن و شوهر باشد. به موجب این شرط اولاً طفل باید تمام 15 دفعه را از یک زن شیر بخورد و ثانیاً 15 دفعه شیر و یا یک شبانه روز متعلق به شوهر واحدی باشد. مشهور فقها برآنند که مقصود از شوهر واحد (صاحب شیر) کسی است که حمل زن و شیر او ناشی از آن شخص باشد هر چند که هنگام رضاع شوهر بالفعل زن نباشد. به عنوان مثال در شرایطی که زن پس از جدایی از شوهر اول ازدواج می‌کند ولی حامله نشده و سینه‌اش کماکان شیر دارد، صاحب شیر همان شوهر قبلی دانسته شده و چنان که پیش‌تر نیز اشاره شد، قرابت رضاعی تنها از نظر ایجاد حرمت در نکاح، در حکم قرابت نسبی است لذا دیگر قوانین مربوط به خویشاوندی مانند توارث و الزام به دادن نفقه در آن راه ندارد و تنها اثر آن ممنوع ساختن ازدواج میان طفل و مادر رضاعی و کسان او (اقربای رضاعی) و هم چنین میان مرضعه (زن شیردهنده) و خویشان طفل (مرتضع) است. بنابراین ازدواج میان طفل و هر کس که نسبش به شوهر مرضعه برسد هم حرام است. هم چنین ازدواج میان دو طفل با شرایط فوق الذکر از یک زن شیر بنوشند (خواهر و برادر رضاعی) نیز حرام شناخته شده است.

قرابت سببی

قرابت سببی که از آن به «قرابت بالمصاهره» نیز نام برده‌اند، طبق نظر برخی از فقها به خویشاوندی که در اثر نکاح بین زن و شوهر و خویشاوندان هر یک با دیگری ایجاد می‌شود تعریف شده است. پس از عقد خویشان شوهر به درجه همان قرابتی که با وی دارند، بستگان زن نیز تلقی شده و خویشان زن نیز متقابلاً از اقربای شوهر می‌شوند. البته خویشان زن با اقوام شوهر هیچ گونه قرابتی ندارند. ماده 1033 قانون مدنی ایران به بیان نحوه ایجاد و شکل گیری این نوع از قرابت میان زوج یا زوجه و بستگان نسبی طرف مقابل پرداخته است.

در مورد قرابت سببی از حیث ایجاد حرمت در نکاح، تفاوتی بین نکاح دائم و موقت وجود ندارد. بنابراین به عنوان مثال چنانچه مردی با زنی حتی به طور موقت ازدواج نماید، نکاح با مادر و جدات آن زن (اعم از پدری و مادری) حرام ابدی خواهد بود.

هانیه اخباریه

بخش حقوق تبیان