براي نوشتن يك انشاي خلاق ابتدا بايستي خوب ببينيم و سپس خوب بينديشيم و ...
مقاله :نوشتن انشاهاي خلاق
نويسنده : افسانه علي پاشازاده
گروه هـاي آمـوزش عمومـي بخـش بوستـان و گلستـان
انشاء به معني ايجاد كردن،پرورش دادن،ابداع و خلق كردن است و آنچه را كه امروزه فن انشاء گفته ميشود از نخستين معناي آن(ايجاد)گرفته شده است. انشاء به معني نظم دادن به فكر به معني ايجاد كلام و سخن و نگارش آن است.
معادل فارسي انشاء دبيري است كه به معني منشيگري و كتابت ميباشد.در اصطلاح ادبيات انشاء عبارت از نگارش جملات و عباراتي است كه افكار نويسنده را به صورتي روشن و زيبا بيان كند كه خواننده آنها را به سهولت بفهمد و برايش خوشايند و مطلوب باشد.
هدفهاي آموزش انشا
1)دانش‌آموزان بتوانند آنچه را كه مي‌انديشند و مي‌خوانند به ديگري بگويند و بنويسند.
2)دانشآموزاني كه تخيل قوي و استعدادي بيشتر در نويسندگي دارند بشناسيم و در مسيري صحيح هدايت كنيم.
3)پرورش قوه استدلال،تفكر و دقت دانش‌آموزان و وادار كردن آنها به درست ديدن و شنيدن،سپس ديده و شنيده خود را به طرز ساده و روشن بيان كردن و نوشتن است.
روش آموزش انشا
زمينه يادگيري انشاء مانند كودكي مي‌ماند براي سخن گفتن،غذا خوردن،راه رفتن از ساده به مشكل نياز به كمك بسيار ما دارد اين دانش‌آموز و يا نوآموز براي اينكه بهتر بنويسد و بهتر بيان كند و مطالب را آنچه كه هست بازگو كند نياز به كمك و راهنمايي و هدايت ما دارد.
*پايه نوشتن صحيح و مستقل از همان كلاسهاي اوليه گذاشته ميشود.دانش‌آموزان از سال اول تحصيل مي‌آموزند كه چگونه منظور خود را درست بيان كنند در كلاس دوم علاوه بر جمله‌سازي و تكميل جمله‌هاي ناقص،با كلمه‌هاي آشنا جواب سؤالات را به صورت كتبي مي‌نويسند و از كلاس سوم نوشتن انشاء عملاً آغاز مي‌گردد و دانش‌آموزان ابتدا براي هر انشاء طرح‌ريزي مي‌نمايند و اين طراحي در مرحله اول به طور شفاهي انجام مي‌گيرد و بعد به صورت كتبي درمي‌آيد.
*براي دانش‌آموزان انشاء آموزگاران بايد دانش‌آموزان را هدايت و راهنمايي كنند كه شاگردان نظم فكري داشته و در مشاهدات خود دقيق باشند،درست بينديشند،خوب بيان كنند و به قاعده بنويسند.
تنها دادن موضوع براي نوشتن انشاء كافي نيست دانش‌آموزان لازم است كه بياموزند كه قبلاً فكر كنند و ريزه‌كاريها را دقيق مشاهده نمايند و پس از آنكه فكر و مايه‌اي براي نوشتن پيدا كردند ما به كارگيري اصول نگارشي را كه از آموزگار خود فرا گرفته‌اند شروع به نوشتن انشاء نمايند.
*يكي از شرايط نوشتن انشاء تسلط و مهارت يافتن در خواندن است براي اين كار يكي از بهترين روشها جمع كردن كتاب داستان دانش‌آموزان و دادن كتابها به دانش‌آموزان كه آن كتابها را نخوانده‌اند و به همين ترتيب تا همه دانش‌آموزان در مدت يكي دو هفته متوالي بتوانند تمامي كتاب داستانها را بخوانند و خلاصه‌ي آن را در دفتر خود بنويسند.گاهي اوقات نوآموز نمي‌تواند فكر خود را روي موضوعي متمركز كند و يا مايه ذهني لازم و كافي در آن زمينه ندارد.در اين صورت معلم ميتواند معاني و مفاهيم را به او القاء كند و شاگرد به آن معاني لباس مناسب بپوشاند و به صورت مكتوب درآورد.
يك تذكر مهم در نوشتن انشا
دانش‌آموزان بايد بدانند همان‌طوري كه در صحبت كردن نبايد از موضوع خارج شد بي‌مورد سخن گفت و يا زياد حرف زد،در نوشتن هم بايد از حاشيه‌رويهاي بي‌موقع و آوردن جمله‌هاي پرلفظ و بي‌معني خودداري كرد.امروزه نوشته‌اي پسنديده است كه داراي جمله‌هاي كوتاه و رعايت مساوات در كلام باشد.
*در نوشتن انشاء بايد از بازي داستان‌سازي نيز استفاده كرد داستانهاي نيمه تمام كه دانش‌آموز بايد ادامه داستان را خود از فكر و ذهن خود بسازد و يا اين روش را به صورت بازي دربياوريم يكي از دانش‌آموزان داستاني را شروع مي‌كند و پس از گفتن يكي دو جمله نوبت به دانش‌آموز ديگر مي‌رسد كه دنباله‌ي داستان را بگويد همين‌طور تا آخر،تا داستان تمام شود در اين بازي علاوه بر تقويت سرعت انتقال و تخيل اطفال،قدرت حفظ،رشته منطقي كلام نيز در آنها پرورش مي‌يابد.
*در درس انشاء به رغبت و علاقه دانش‌آموزان و مفيد بودن آنچه آموخته ميشود بايد توجه بيشتري داشت داشتن روزنامه ديواري،تهيه لوحه‌هاي مختلف كمك مؤثري به انشاء دانش‌آموزان مي‌كند،چون موضوعات توصيفي با محسوسات و مشاهدات و تجربه‌هاي كودكان بستگي پيدا مي‌كند با علاقه و رغبت بيشتري مي‌نويسند.
محل مناسب نوشتن انشا(كلاس يا منزل)
معلميني كه تنها به تعيين موضوع انشاء بسنده مي‌كنند و از دانش‌آموزان مي‌خواهند كه در منزل انشاء بنويسند و در جلسه بعد در كلاس بخوانند و مجدداً موضوعي ديگر براي جلسه آينده معين مي‌كنند باعث مي شوند كه تعدادي از دانش‌آموزان از اولياي خود كمك بگيرند و تعدادي اصلاً ننويسند و يا تنها به نوشتن چند جمله تكراري و بي‌سر و ته اكتفا كنند.
بهترين راه‌حل براي نوشتن انشاء ابتدا هر درسي كه داده ميشود معلم بايد هم خانواده و مخالف و هم معني كلماتي كه در آن درس وجود دارد براي دانش‌آموزان ياد بدهد بعد از چند درس دانش‌آموز ديگر مثل قبل از معلم تقليد نمي‌كند بلكه جلوتر از معلم اين كلمات را پيدا كرده و سعي در يادگيري اين كلمات ميشود و اين كار به صورت بازي درمي‌آيد.بعد از چند جلسه بعضي از كلمات هر درس را مشخص كرده و به صورت جمله در كلاس مي‌نويسند و براي بقيه دانش‌آموزان آنها را مي‌خوانند و يا احياناً در پاي تخته مي‌نويسند تا با كلمات و جملات بيشتري آشنا بشوند در جلسات بعدي موضوعي به دانش‌آموز گفته ميشود كه در كلاس در مورد آن موضوع فقط به صورت جمله‌هاي كوتاه بنويسند و بعد از چهار ماه به دانش‌آموز كلمه انشاء را بيان مي‌كنيم و در مورد انشاء بيشتر صحبت مي‌كنيم و نكاتي كه در مورد موضوعي خاص مربوط ميشود مشخص مي‌كنيم و به نوشته‌هاي جمله‌سازي خود نظمي منطقي داده و به صورت يك نوشته كامل درمي‌آوريم و مطالب دانش‌آموزان بايد در قالب جملات كوتاه و كامل در مورد آن موضوع بيان شود.
*در كلاسهاي چهارم و پنجم شاگردان را به استفاده از تشبيهات زيبا تشويق مي‌كنيم.در كلاس اول و دوم انشاء شامل جمله‌نويسي درباره كلمه يا تصوير ميباشد و گاه كامل كردن جمله و انشاء از كلاس سوم شروع ميشود.دانشآموزاني كه نمي‌توانند انشاء را بنويسند و نمي‌دانند چگونه شروع كنند معلم ميتواند به آنها كمك كند تا در كار نوشتن راه بيفتند كه براي موضوع تعدادي سؤال به آنها بدهد تا پاسخ به آن سؤالات مطلب نوشته‌ي ايشان باشد در نوشته بايد قواعد درست‌نويسي رعايت گردد.هر مطلب انشاء را در بند يا پاراگرافي جداگانه بنويسند خوب است اگر نوشته يا ابيات مناسب و يا ضرب‌المثل همراه باشد.
موضوع انشا
وظيفه معلم در درجه اول انتخاب موضوعي مناسب كلاس براي انشاء است در كلاسهاي پايينتر بسيار ساده و آسان است ولي رفته رفته موضوعها پيچيده‌تر ميشود.
ساده‌ترين موضوع،انشايي است كه زياد احتياج به تفكر و تعقل نباشد مثل يك توصيف كلاس،در اين حالت شاگرد آنچه را كه به چشم خود مي‌بيند به صورت جملات كوتاه به روي كاغذ مي‌آورد.اگر اين موضوع براي بعضي از دانش‌آموزان مشكل بود و ندانستند كه از كجا و به چه ترتيب شروع كنند معلم ميتواند با توصيف شفاهي آنها را راهنمايي كنند تا بتوانند بنويسند .
موضوع دوم:
تبديل شعر به نثر است كه به زباني ساده و به زبان امروزي نوشته شود كه در كلاس سوم به دانش‌آموزان داده ميشود.
موضوع سوم:موضوعات اجتماعي مثل وظيفه پليس و خيابان كه علاوه بر چشم بينا،به قوه فكر و استدلال نياز هست در پايه چهارم به دانش‌آموزان گفته ميشود.
كم‌كم بايد از محسوسات كاست و به محتويات افزود و از موضوعهاي اجتماعي به سوي موضوعهاي اخلاقي رفت و به تدريج آنها را به انديشيدن و مدد گرفتن از تجمل واداشت البته مسايل اخلاقي و آنگونه كه خود احساس كرده‌اند مي‌نويسند كه در اوايل كلاس پنجم به دانش‌آموزان گفته ميشود.
در اواخر كلاس پنجم موضوعات ادبي فلسفي و موضوعهاي جامعه مانند قصه‌نويسي و رمان‌نويسي به دانش‌آموز گفته ميشود اما نگارش اين موضوعهاي جامع،كار هر شاگردي نيست،علاوه بر آموختن فنون نگارش و تعقل و استدلال و توصيف،استعدادي خاص مي‌خواهد.
در پايه سوم خلاصه‌نويسي كه ميتوان يك درس يا متني را به صورت خلاصه بنويسند گاهي ميتوان يك تصوير يا سلسله تصاوير موضوع انشاء قرار داد و از شاگردان خواست كه در مورد اين تصاوير مطلب بنويسند.
نكات بهداشتي را از كودكان بخواهيم مثل(چرا مسواك مي‌زنيد؟)
در پايه سوم به دانش‌آموز يادآور مي‌شويم كه بهتر است نوشته خود را با يك جمله بهتر تمام كنيم و اگر دانش‌آموزان مطالب جالبي بيان كرده اما جمله‌هاي او ناصحيح است مي‌توانيم تذكر لازم را در پايين صفحه بنويسيم و به فكر و انديشه او نمره بدهيم.
يك نكته مهم
در تمامي پايه‌ها براي اين كه دانش‌آموزان با نوشتن بيشتر آشنا بشوند بايد به كتاب بنويسيم بيشتر اهميت بدهيم چون تمامي نكاتي كه در بنويسيم وجود دارد علائم و نشانه‌هايي هستند كه در نوشتن انشاء به ما كمك مي‌كنند و به تك تك تمرينات اهميت داده و به دانش‌آموزان ياد دهيم.مثل موضوعهايي در مورد رعايت علائم دستوري در نوشتن.
در جمله و انشا علامتگذاري بايد مراعات شود.
نقطه(.)در پايان جمله‌هاي كامل به كار ميرود.
دو نقطه(:) علامت نقل قول است و گفته ديگران را در گيومه مي‌گذاريم.
(؟)علامت سؤال در پرانتز نويسنده راجع‌به آن صحبت شك و ترديد دارد.
(!)در آخر جملات عاطفي مثل به‌به! آفرين!
هر جا وَ بگذاريم نيازي به ويرگول نداريم.
؟در آخر جمله‌هاي كامل به صورت پرسشي نوشته شود.
و علامتهاي ديگري كه در پايه‌هاي مختلف به دانش‌آموز گفته ميشود تا نوشته‌ي آنها كامل‌تر شود.
نكات مهم در نوشتن انشا
*در مورد كلمه‌ي ايجاز(مختصرگويي) را بيشتر توضيح دهيم بايد مختصر نوشتن را در نوشته مراعات كنيم و كلمه‌ها و جمله‌هاي زائد را حذف كنيم و به درازا كشيدن كلام يا به كار بردن كلمات زائد خودداري كنيم و علامتگذاري را در نوشته مراعات كنيم.
وجود مقدمه در نتيجه‌گيري در تمامي انشاءها الزامي نيست.
كلمات را در نوشتن خود به صورت كتابي به كار ببريم و از نوشتن به صورت محاوره‌اي و شكسته خودداري بكنيم.
انواع انشا
1)توصيفي يا وصفي:
ساده‌ترين نوع انشاء است دانش‌آموز چيزهايي را كه در اطراف خود مي‌بيند يا مي‌شنود يا احساس مي‌كند وصف و تعريف مي‌نمايد.
2)گزارش‌نويسي:
برخي گزارش‌نويسي را نوعي انشاي نقلي به حساب مي‌آورند.
وقتي دانش‌آموزان به گردش علمي مي‌روند معلم ميتواند از آنها بخواهد كه گزارش از آن روز تهيه كند.غالباً براي تهيه گزارش نياز به تحقيق،سؤال و جستجو ميباشد.
3)انشاي نقلي:براي بيان سرگذشت خود يا ديگران به كار ميرود يا معلم ميتواند براي آموزش انشاي نقلي تمرينات زير را انجام دهد داستان‌گويي،نوشتن خلاصه متن خوانده شده نوشتن خلاصه كارهايي كه در زمان معيني انجام شد مثلاً روز جمعه چه كار كرده.
4)برگرداندن شعر به زبان ساده و نثر امروز:
معلم ميتواند شعرهاي مناسبي را از كتاب فارسي يا خارج از كتاب به دانش‌آموزان داده و بخواهد كه اشعار را به نثر ساده امروز بنويسند شاگردان بايد توجه كنند در اين نوع نوشته از حاشيه رفتن خودداري كنند و تنها مفهوم را به زبان ساده و گويا و كوتاه بنويسند.
5)انشاي تخيلي:محصول ذهن و ساخته و پرداخته افكار دانش‌آموز است و غالباً اساس خارجي ندارد اين نوع انشاء فرصتي است براي شناخت افكار دانش‌آموز و گرايشات دروني او كه در چه دنيايي و آرزوهاي درست و غلط او چگونه است.معلم ميتواند شروع داستاني را بگويد و دانش‌آموزان آن را تمام كنند يا از شاگردان بخواهيم قلم،كاغذ،دفتر يا تخته سياه و سرگذشت اشياء را بيان كند.
6)خلاصه‌نويسي:موجب پرورش قدرت نويسندگي و گسترش از كودكان ميشود و آنها را آماده مي‌كند كه در موقع لزوم بخوانند اصل مقصود يك درسي يا يك مقاله را استخراج نمايند.
7)نامه‌نگاري:نامه بيان كتبي موضوعي است براي مخاطبي كه حضور ندارد نامه‌اي را كه ما مي‌نويسيم معرف شخصيت فرهنگ،ادب و ذوق و سليقه ماست و بايد همان اثر را در مخاطب بگذارد كه شخصيت خود ما مي‌گذارد.
8)انواع نامه:
نامه‌هاي خصوصي-نامه‌هاي رسمي و اداري
داشتن حاشيه سفيد نامه‌ها الزامي است حاشيه سمت راست بيشتر از سمت چپ است.
در نامه‌هاي اداري گذاشتن تاريخ در بالا گوشه سمت چپ لازم است.
نامه‌هاي خصوصي بايد ساده و بيان‌كننده روح صميميت و يكرنگي باشد.اما در نامه‌هاي اداري جنبه رسمي بودم مراعات ميشود و نامه‌هاي اداري نبايد خودماني نوشته شود.
براي نوشتن نامه نبايد از مداد استفاده كنند.
نامه‌هاي اداري يا رسمي را ميتوان تايپ كرد اما اگر نامه دوستانه را تايپ كنيم نشانه بي‌صميميتي ما نسبت به گيرنده نامه خواهد بود.
قواعد علامتگذاري:
علامتگذاري در نامه مانند هر نوشته ديگري رعايت مي شود.
كلماتي را در نوشته خود به كار بريم كه معني آنها را مي‌دانيم و اگر معني كلمه‌اي را نمي‌دانيم بهتر است به فرهنگ لغات مراجعه كنيم و غلط املايي در نوشته نداشته باشيم.اگر براي كسي نامه مي‌نويسيم لازم است نشاني ما را داشته باشد.نشاني در زير متن نامه بنويسيم.در نامه اداري نام و نام خانوادگي و امضا الزامي است.
اركان يك نامه
هر نامه شامل چهار بخش اصلي است:
1)عنوان
2)شروع نامه
3)متن نامه
4)عبارت پايان نامه
نامه اداري حاشيه سفيد در سمت راست در نامه اداري گاه اسم دقيق اداره يا سازمان و گاه رئيس كه اداره را مخاطب قرار مي‌دهند.
مثال:رياست محترم اداره آموزش و پرورش متن نامه اداري كوتاه و ساده باشد.ذكر مطالب اضافي خودداري گردد.
مشخصات موضوعات انشاء در دوره ابتدايي
1)داشتن علاقه
2)داشتن اطلاعات
3)محدود و معين بودن موضوع انشاء
4)موضوعات بايد مربوط به محيط زندگي و مسائل روز باشد.
5)وصف يك تصوير
6)چند كلمه كه معاني آنها به هم نزديك است.
تهيه و تنظيم طرح انشا
قدمهايي كه در مراحل اوليه براي تنظيم طرح و نوشتن انشاء برداشته مي شود:
1)انتخاب موضوع
2)يادداشت نكته‌هاي مختلف درباره آن
3)دسته‌بندي نكات
4)منظم كردن مطالب به ترتيب منطقي
5)صحبت كردن
6)نوشتن انشا
مشكلات نوشتن انشاء در دوره ابتدايي
1)عدم داشتن مطلب
2)عدم توسعه كتابخانه دبستان و كلاس
3)عدم شركت دادن بچه‌ها در مجالس عمومي،سخنراني،نماز جمعه،گردشها و باديدهاي علمي سطح آگاهي آنها را كاهش مي‌دهد.
4)عدم فراهم نكردن زمينه‌هاي مساعد و واقعي براي اجبار يافتن به نوشتن مانند شركت در تهيه روزنامه‌ديواري،نوشتن نامه و دادن پيام كتبي به خانواده
5)عدم گنجينه لغات كودكان
6)عدم آموختن كلمات هم خانواده،متشابه و متضاد و افزايش لغات آنها
7)عدم آشنايي به سبك و الگوي خاص كه بهترين نمونه همان متون دروس كتابهاي فارسي است.
8)عدم تطابق موضوع انشاء با سن و فهم و علاقه كودكان
9)عدم توانايي در تركيب كلمات و بيان احساس فكر
10)عدم آشنايي دانش‌آموز با چگونگي شروع انشاء
*معيارهاي تصحيح انشاء در دوره ابتدايي
1)آيا دانش‌آموز انديشه و مطلب خاصي براي نوشتن داشته است؟
2)آيا بيان مطلب با جملات روشن و درست انجام گرفته و انشاء از غلط‌هاي املايي و دستوري خالي است؟
3)آيا براي بيان مطلب با جملات روشن و درست انجام گرفته و انشاء از غلط‌هاي املايي و دستوري خالي است؟
4)هر مطلبي با توجه به اهميت آن در جاي خود قرار گرفته و از تكرار مطالب خودداري شده است؟
5)آيا علائم نقطه‌گذاري رعايت شده؟
6)آيا زيبايي و لطافت در انشاء وجود دارد؟
به هر حال هر معلمي با توجه به روشي كه خود در نظر دارد انشاء را تصحيح مي‌كند ولي يك راه خوب و مناسب كه تلفيقي از روشهاي مختلف است.
آموزگار قبلاً خود انشاها را بخواند يادآوريها و نكات لازم را در حاشيه هر انشاء تذكر دهد.نكات خوب و مثبت را در انشاها علامتگذاري كند و استخراج نمايد و همچنين نقاط ضعف انشاها را معين كند.در ساعت انشاء قبل از اين كه انشاها خوانده شود راجع به نكات مثبت و منفي انشاها توضيح دهد(بدون اين كه نام كسي را ذكر كند)و دانش‌آموزي جنبه‌هاي مثبت را بر روي تخته‌ي كلاس يادداشت كند و دانشآموزاني كه نمره آنها از حد معيني كمتر شده موظف شوند كه يك بار ديگر آن انشاء را بنويسند و عبارتهاي مورد تأييد معلم را كه در روي تخته كلاس نوشته شده در انشاهاي خود بياورند.منابع:روش تدريس فارسي مقطع ابتدايي
مأخذ:سخنان ارائه شده از استاد دانشگاه و تجربيات خودم در كلاس درس