آثار ماندگار

محمدبن محمدبن نعمان ملقب به شیخ مفید و معروف به ابن‌المعلم یکی از مشاهیر علما و مراجع بزرگ شیعه در سده چهارم بود که آوازه علمی و معنوی‌اش در طول اعصار زبانزد خواص بوده است. او که از آغاز زندگی با قرآن و کتب دینی انس داشت، در نوجوانی وارد مکتب درسی شیخ صدوق، ابوغالب الزراری و ابن‌جنید شد و در سایه‌سار تلاش‌های بی‌وقفه و توفیقات خداوند به بالاترین سطح علمی دوران خود نائل آمد. شیخ مفید در عصر خودش، از مبتکران علم کلام و فقه استدلالی به‌شمار می‌رفت. معروف است که امام زمان‌ عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف در ضمن توقیعی ایشان را به این کلمات خطاب می‌فرماید: «شیخ السدید و مولی‌الرشید الأخ الولی الناصر لنا..»

الارشاد، العیون و المحاسن، المسایل الصاغانیه، المسایل الطوسیة، الجمل، رسائل فی الغیبة، مصار الشیعه، الایضاح فی الامامة، کشف اللباس، النکت الاعتقادیه و المقنعه از جمله آثار این مرد بزرگ و از میراث ماندگار ایشان است. شیخ مفید در سال 413 قمری وفات یافت و در کاظمین به خاک سپرده شد.

المقنعة

کتاب «المقنعة» یکی از قدیمی‌ترین کتاب‌های فقهی امامیه به قلم توانای شیخ مفید است. این کتاب در شمار کتاب‌های مهم شیعه در قرن پنجم هجری قرار دارد که با انگیزه زنده نگه‌داشتن سخنان ائمه معصومین، و با نقل عین کلمات گوهربار آن ذوات مقدسه به رشته تحریر در آمد.

المقنعة از زمان نگارش تاکنون، پیوسته مورد توجه فقهای شیعه بوده، مطالب آن را نقل و مورد استفاده و اعتماد قرار دادند. نخستین کسی که همت خویش را در جهت مطرح نمودن المقنعه و نویسنده‌اش مصروف داشته، شیخ طوسی شاگرد مبرز ایشان بود. ایشان در زمان حیات استادش به شرح و تفصیل المقنعه پرداخت و نام آن را تهذیب الاحکام نهاد که یکی از مهم‌ترین کتاب‌های شیعه و جزو کتب اربعه درآمد.

محتوای کتاب

این کتاب فاخر در دو بخش تدوین یافته است؛ بخش نخست آن مربوط به اصول اعتقادی مؤلف است و مباحثی چون توحید و صفات حق متعال، وجوب اعتقاد به انبیا و رسل، وجوب اعتقاد به امامت، ولایت اولیاء الهی، وجود اعتقاد به معاد و زندگی پس‌از مرگ، وجوب معرفت و عمل به شریعت اسلام و هم‌چنین وجوب نماز یومیه در آن مطرح و شرح می‌شود.

بخش دوم کتاب نیز مربوط به فروع فقهی است که از باب طهارت آغاز و با باب وکالت خاتمه می‌یابد. شیخ این بخش را با نماز و طهارت‌هایی که پیش از آن واجب است، آغاز می‌کند و سپس به ابواب نمازها از واجب و مستحب می‌پردازد. فروع زکات، صوم و حج از فروعات بعدی این کتاب است. نویسنده در پایان احکام حج، عنوانی را در قالب کتاب مختصری در مورد انساب پیامبر و ائمه معصومین‌ علیهم‌السلام و تاریخ موالید و وفیات و مواضع مشاهد و فضل زیارت ایشان و آن‌چه بدان مربوط است، مطرح و بیان می‌دارد. مؤلف پس از آن باقی ابواب فقه را تا وکالت دنبال می‌نماید.

روش و ساختار کتاب

المقنعه، را می‌توان در شمار کتاب‌های فقهی به‌حساب آورد که برای عمل کردن مقلدین نوشته و امروزه به شکل رساله عملیه در نزد ما متداول است. به این معنا که المقنعه فقط به بیان احکام شرعی بسنده می‌کند و مجرد از استدلال و عاری از استنباط اصولی است که فقهای اسلامی چنین کتابی را «مجرد» می‌نامند. از این منظر می‌توان «المقنعه» را از کهن‌ترین رساله‌های عملیه که جامع همه ابواب فقه است، به‌شمار آورد.

پاره‌ای از استدلال‌ها در باب احکام و استناد به روایات که در المقنعه آمده، بیشتر مربوط به ادله اعمال و اذکار مستحب می‌باشد که در مجرد بودن کتاب خللی وارد نمی‌آید.

شیخ مفید در هر باب مسایل فقهی را عنوان و احکام را به ترتیب واجبات و مستحبات و بدون استدلال یاد می‌کند. آن‌گاه در پایان هر باب، عنوانی را به اسم «زیادات» مطرح کرده و مطالبی جدید را در آن می‌آورد.

نسخه‌های کتاب

1- نسخه‌ای در کتابخانه آستان قدس رضوی وجود دارد که با خطی خوش نوشته و در سال 992 قمری مقابله و تصحیح گردیده است.

2- نسخه‌ای در کتابخانه حضرت آیةالله مرعشی نجفی و با خط شریف محمدقلی ترکمان وجود دارد.

3- نسخه دیگری از این کتاب در کتابخانه مدرسه رضویه با خط ملامحمدصادق ‌بن ملارضا قلی نیشابوری هست که تاریخ نگارش آن مربوط به سال 1072 قمری می‌باشد.

▪ وضعیت چاپ و نشر

المقنعه بین سال‌های 1274 و 1294 قمری در تبریز چاپ سنگی شده و پس از آن هم دوبار در قم و از روی همان چاپ سنگی، به طبع رسیده است.

این کتاب هم‌چنین در سال 1410 قمری در یک جلد به عربی و به کوشش انتشارات جامعه مدرسین قم به مرحله چاپ و نشر رسیده است.

---

 منبع : روزنامه افق حوزه / المقنعة - اثری از شیخ مفید قدس‌سره (336 -413ق)