تجلّىعزّت و شجاعت در گفتار امام حسین علیهالسلام
كاروانِ زمان شتابان درگذر است. حوادث سوار بر این كاروان از پرده نهان به ظهور مىرسند و در غبارِ زمان محو مىشوند، و بسیار اندكند حوادثى كه اثرى ماندگار داشته باشند. ویژگى این گونه حوادث چیست؟ در تأملى كوتاه مىیابیم كه خصوصیت رویدادهاى پایدار در این است كه در راه حق و براى حق، و دور از منافع شخصى یا گروهى است. از این میان، حوادث تاریخى كه انبیا و اولیا محرّك یا پیشاهنگ آن بودهاند جاودانه شده به جاودانگى حق و حقیقت پیوستهاند كه: كلُّ شیءٍ هالكٌ إلاّ وَجهَه(1).
آرى آنچه وِجهه الهى دارد و محض رضاى حق تعالى و حفظ دین اوست ماندگار است و جاویدان، و این گونه است قیام و اقدام حسین بن على علیهالسلام بر ضد حكومت یزید فاسق براى حفظ اسلامِ راستین و احكام دین كه دستخوش انحراف اساسى شده بود.
از وظایف اصلى امام كه حجت حق تعالى و خلیفه معصوم و منصوص رسول اللّه است نگهبانى از كیان اسلام است، و هر یك از ائمه ما به اقتضاى زمان این وظیفه را به صورتى انجام دادهاند(2). هر چند همه در راه اعلاى كلمه حق به نوعى به شهادت نائل شدند، ولى از میان آنان به واسطه كیفیت بسیار غمانگیز شهادت حسین بن على علیهالسلام لقب سیدالشهداء به ایشان اختصاص یافت.
این شهادت كه ابعاد گوناگونش برتر از توصیف است تأثیرى گسترده و عمیق بر تاریخ اسلام داشت، و نه تنها انگیزه قیامهایى چون توّابین و مختار ثقفى گردید(3)، بلكه در طول تاریخ انگیزه سرودن مراثى و تشكیل مجالس سوگوارى و روضهخوانى و حركتهاى جمعى بر ضد ظلم و بىعدالتى و فقر شده كه هر یك به نوعى بازآفرینى خاطره آن حادثه غمانگیز یا اثر پذیرفته از آن است. تأثیر این رویداد تنها در این حد نیست، بلكه مطالعه سخنرانیهایى كه حضرتش از زمان خروج از مدینه تا عاشوراى سال 61 در كربلا ایراد فرموده، همه آموزنده و سازنده است: آموزنده ابعاد اجتماعى و حكومتى اسلام و كفرستیزى آن؛ و موجد روحیه شجاعت و عزّت، حرّیت و عدالت و دیگر فضایل اخلاقى.
اینك نویسنده بر آن است در که با نقل بخشهایى از سخنان امام حسین علیهالسلام از مدینه تا كربلا و توضیحى كوتاه، روحیه دلیرى و عزّت، شجاعت توأم با رأفت حضرت را نشان دهد، باشد كه معرفت و محبت ما را نسبت به آن امام همام افزونتر گرداند:
1ـ پس از مرگ معاویه در رجب سال 60، یزید بر خلاف موازین اسلامى ـ كه حد‌اقلّ آن، مشورت با اهل حَلّ و عقد بود ـ از سوى پدر تكیه بر اریكه خلافت زد، و ضمن نامههایى از حكام شهرهاى مهم درخواست بیعت كرد. در همین راستا نامهاى به ولید بن عُتبه حاكم مدینه نوشت، و بیعت فورى حسین بن على علیهالسلام را خواستار شد. ولید به وسیله مروان بن حَكم ـ حاكم سابق معاویه ـ موضوع را به اطلاع حضرت رساند. پس از رویدادهایى كه به رعایت اختصار از نقلش درمىگذریم(5)، پاسخ امام به ولیدِ عُتبه چنین بود:
ایّها الأمیر! إنّا اهلُ بَیتِ النُبُوّة و مَعدِنُ الرِّسالَةِ و مُختَلفُ الملائكة و مَهبطُ الرحمة بِنا فتَحَ اللّهُ و بِنایَختِم. و یَزیدُ رَجلٌ شارِبُ الخَمرِ و قاتِلُ النَّفسِ المُحتَرمَةِ، مُعلِنٌ بِالفِسقِ؛ و مِثلى لا یُبایِعُ مِثلَه، ولـكنْ نُصبِحُ و تُصبِحونَ وَ نَنْظُرُ و تَنظُرون أیُّنا أحقُّ بِالخِلافَةِ وَ البَیعَة(6):
اى امیر! ما خاندان نبوّت و معدن رسالت الهى، و محل آمد و شدِ فرشتگان و جاى نزول رحمت خدا هستیم. خداوند به وسیله ما [درِ رحمت و هدایتش را] گشوده و هم به وسیله ما به پایان خواهد بُرد. امّا یزید [كه بیعتش را مىطلبى] مردى شرابخوار و آدمكش است كه فسق و فجورش آشكار شده، پس چو منى هیچگاه با چون اویى بیعت نخواهد كرد. ولى ما و شما در انتظار آینده بهسر مىبریم و تأمل مىكنیم تا دریابیم كدام یك از ما به خلافت و بیعت گرفتن سزاوارتریم.
جواب تند و درشت امام كه با ذكر فضایل خود و رذایل دشمن همراه است نمایانگر ارجمندى و دلیرى حضرت است، و مناسبتترین پاسخ آن درخواست جسورانه.
2ـ مروان بن حَكم كارگزار دیرین معاویه و دشمن خاندان نبوّت ظاهرا به عنوان دلسوزى پیشنهاد مىكند امام حسین علیهالسلام با یزید بیعت كند. این پیشنهاد بعد از درخواست ولید بن عُتبه حاكم مدینه است كه به دستور یزید فرمان بیعت گرفتن از حضرت را صادر كرده بود و ذكرش گذشت. امام بعد از شنیدن پیشنهاد مروان مىفرماید: إنّا للّهِ و إنا الیه راجِعون، و علَى الإسلام اَلسّلام اذا بُلِیَت براعٍ مِثلِ یزید. و لقَد سمعتُ جدّى رسولَ اللّهِ صلىاللهعلیهوآله یقول: الخلافةُ مُحرَّمةٌ على آل ابى سفیانَ. فإذا رأیتُم مُعاویةَ على مِنبَرى فابْقَروا بَطنَه، و قد رآهُ أهلُ المَدینَةِ علَى المِنبر فَلَم یَبقَروا فابتَلاهُم اللّهُ بیَزیدَ الفاسق(7):
از شنیدن پیشنهاد، امام حسین علیهالسلام نخست كلمه اِستِرجاع(8) را بر زبان جارى مىكند، كه در هنگام رسیدن مصیبت و بلایى باید گفت، و كلمه «سلام» هم سلام تودیع و خداحافظى است نه سلام تحیت(9). بنابراین معنىِ سخن حضرت این است كه:
امت اسلام گرفتار و مصیبت زده است، و فاتحه اسلام خوانده شده كه به فرمانروایى مانند یزید مبتلا شده است. من از جدم پیامبر خدا صلىاللهعلیهوآله شنیدم كه مىگفت: خلافت و جانشینى من بر خاندان ابوسفیان حرام است. اگر معاویه را بر منبرم دیدید شكمش را بدرید. مردم مدینه او را بر منبر دیدند و نكشتند تا این كه خداوند آنان را به یزید فاسق مبتلا كرد.
در نظر آوردن اوضاع سیاسى آن زمان پس از مرگ معاویه و تأكید یزید بر جلب موافقت بزرگان امت و كُشتن امتناع كنندگان از بیعت، و پاسخ درشت و صریح حسین بن على علیهالسلام ؛ بزرگ منشى، شجاعت، ایمان و عظمت روحى حضرت را به طور شفّافى نمایان مىسازد.
3ـ هنگامى كه تصمیم قطعى حضرت حسین بن على علیهالسلام بر حركت از مدینه به اطلاع خویشان و دوستدارانش رسید، محمّد حنفیه و كسان دیگر از ارادتمندان امام هر یك به عبارتهاى گوناگون حضرت را از این سفر و همراه بردن خانوادهشان باز مىداشتند، ولى هر بار پاسخى قاطع بر عزم جزم امام براى بیعت نكردن و مخالفت آشكار با حكومت یزید مىشنیدند. از این میان ما پاسخ حضرت را به محمّد حنفیه نقل مىكنیم:
محمّد حنفیه كه از فرزندان امیرالمؤمنین علیهالسلام است بنا به نقل طبرى مىگوید:
«برادر! تو محبوبترین و عزیزترین مردم هستى و من آنچه خیر و صلاح تشخیص مىدهم موظفم كه براى تو بگویم...».
امام در جواب فرمود:
«مثلاً به عقیده تو به كدام ناحیه بروم؟.»
محمّد حنفیه گفت: فكر مىكنم وارد شهر مكه شوى و اگر در آن شهر اطمینان نبود از راه بیابان از این شهر به آن شهر حركت كنى تا وضع مردم و آینده آنها را در نظر بگیرى...»
امام حسین علیهالسلام در پاسخ فرمود:
یا أخى! لَو لَم یَكُن فى الدُّنیا مَلَجأٌ و لا مَأوى لَما بایعتُ یزیدَ بنَ مُعاویةَ...(10) یعنى اى برادر! اگر در همه جهان پناهگاه و جایى نباشد باز هم با یزید بن معاویه بیعت نخواهم كرد.
بیعت رأى موافق به حاكم و تأیید و تصویب حكومت اوست. با در نظر آوردن شخصیت اجتماعى، دینى و رهبرى حسین بن على علیهالسلام روشن است كه بیعت حضرت تا چه اندازه اهمیت سیاسى ـ اجتماعى داشته است، آنگاه علت امتناع امام و پایدارىاش در این كار آشكار مىشود.
4ـ از دیگر مواردى كه هدف اصلاحى و روح سلحشورى و استقامت حضرت را مىبینیم در وصیتنامهاى است كه هنگام حركت از مدینه ـ شهر مسكونىاش ـ به سوى مكه نوشته و مُهر كرده به برادرش محمّد حنفیه مىدهد. در این نامه نخست به وحدانیت آفریدگار و نبوت حضرت محمّد صلىاللهعلیهوآله حقانیت بهشت و دوزخ و رستاخیز شهادت مىدهد تا شامیان فریب خورده را از بر حق بودن خود آگاه كند، و سپس مىفرماید: و إنى لَم أخرُج أشرا و لا بَطَرا و لا مُفسِدا و لا ظالِما، و إنَّما خَرجتُ لِطَلبِ الإصلاحِ فى أُمَّةِ جَدّى صلىاللهعلیهوآله ، أُریدُ أنْ آمُرَ بِالمَعروفِ وَ أنهى عنِ المُنكَرِ وَ أسیرَ بسیرَةِ جَدّى و أبى على بن ابىطالب. فَمَن قَبِلَنى بقبولِ الحَقِّ فَاللّهُ أولى بِالحقّ، و مَن رَدَّ علَىَّ هذا أصبِرُ حتّى یَقضِىَ اللّهُ بینى و بَینَ القَومِ و هو خیرُ الحاكِمین. و هذِهِ وصیّتى إلیكَ یا أخى، و ما تَوفیقى إلاّ بِاللّهِ عَلَیه تَوَكَّلتُ وَ إلَیهِ اُنیبُ(11):
من از سرِ طغیان و تكبر یا فساد و ستمگرى [از مدینه] خارج نمىشوم، بلكه فقط براى اصلاحطلبى در امت جدّم بیرون مىروم، و هدف من امر به معروف و نهى از منكر است و ادامه سیره جدّم و پدرم على بن ابىطالب علیهالسلام . هر كس این حق را از من بپذیرد پس خدا اولى به حق است، و هر كس هدف مرا رد كند من شكیبایى و پایدارى مىكنم تا خدا بین من و این قوم حكم كند كه او بهترین حاكمان و داوران است. اى برادر! این وصیت و سفارش من به تو است، و توفیق من [در اجراى آن هدف اصلاحى [جز از خدا نیست، به او توكل مىكنم و به سوى او باز مىگردم.
با اهمیتى كه اصولاً وصیت نامهها دارد و دربردارنده مهمترین سفارشها و توصیهها مىباشد، ملاحظه مىكنیم حضرت ابا عبداللّه علیهالسلام پس از ذكر عقاید حقه اسلامى خود براى خنثى كردن تبلیغات دروغین دشمنان كه خود را خلیفه مسلمین و امام را خروجكننده علیه حكومت اسلامى! معرفى مىكردند تنها هدف خود را از این قیام و اقدام، اصلاحطلبى در امّت اسلام و بر گرداندن حكومت به صالحان با امر به معروف و نهى از منكر بیان مىفرماید، هر چند به شهادتش بینجامد.
5ـ حضرت در پایانِ نامهاى كه پاسخ به دعوت كوفیان است امام راستین را این گونه معرفى مىكند: فلَعَمرى(12) ما الإمامُ إلاّ العامِلُ بالكتابِ و الآخذُ بالقِسطِ و الدّاینُ بِالحقِّ و الحابِسُ نفسَه على ذاتِ اللّهِ والسّلام(13):
سوگند به جانم و آیینم؛ كه امام جز كسى كه به كتاب خدا عمل كند، و عدل و داد را پى گیرد و به حقّ بگرود، و خویشتن را وقف ذات الهى كند نیست، والسّلام.
امام حسین(ع) بدین گونه ضمن معرفى پیشواى صالح براى رهبرى امّت، برنامه عملى خود را ـ در صورتى كه پذیراى او باشند ـ به كوفیان ارائه داد كه: عمل به كتاب خدا و رعایت عدل و قسط در دادن حقوق مسلمانان و گرویدن به حق و عدول نكردن از تكالیف الهى است.
6ـ یزید پلید كه امتناع امام حسین علیهالسلام را از بیعت و تأیید حكومتش دریافته بود، به ناجوانمردانهترین عمل یعنى قتلِ غافلگیرانه حضرت آن هم در حرم قدس الهى دست زد، و براى اجراى این برنامه عَمرو بن سعید بن عاص را به عنوان امیر حاجّ روانه مكه كرد تا در هر جا كه پیش آید امام را تِرور كند. حجت خدا از این تصمیم آگاه شد و براى حفظ حُرمت مكه حج خود را به عمره مُفرده بدل كرد، و بدون شركت در مراسم حج در هشتم ذى حجه به سوى عراق حركت نمود. پیش از حركت براى خاندان بنى هاشم و گروهى از شیعیانش سخنرانیى كرد، كه جملاتى از آن را نقل مىكنیم تا دلاورى و اشتیاق امام به شهادت در راه اِعلاى كلمه حق روشنتر گردد، در حالى كه بلیغترین و زیباترین تعبیرات را به كار برده:
خُطَّ الموتُ على وُلِدآ دمَ مَخطَّ القِلادَةِ على جیدِ الفَتاةِ، و ما أولَهَنى إلى أسلافى اشتیاقَ یعقوبَ الى یوسف، و خُیّر لى مَصرَعٌ أنَا لاقیه... لا مَحیصَ عن یومٍ خُطَّ بالقَلَم، رِضَا اللّه رِضانا اهلَ البیت، نَصبِرُ على بَلائِه و یُوَفّینا اُجورَ الصّابِرین... اَلا و مَن كانَ فینا باذِلاً مُهجَتَه مُوَطِّنا على لِقاءِ اللّه نَفسَه فَلیَرحَل مَعَنا فَإنّى راحِلٌ مُصْبِحا اِن شاءَ اللّه(14):
مرگ بر گردن آدمیزاد افتاده مانند گردنبند بر سینه دوشیزگان. دیدار گذشتگانم چه بسیار مرا واله و شیفته كرده، مثل شیفتگى یعقوب به دیدار یوسف. برایم قتلگاهى معین شده كه [به زودى] آن را خواهم دید... از روزى كه قلم تقدیر مرگ را نوشته راه گریز و چارهاى نیست. خشنودى خدا خشنودى و رضایت ما خاندان پیامبر است. بر آزمون الهى شكیبایى مىورزیم كه پاداش شكیبایان را به طور كامل به ما عطا خواهد كرد...
هان! هر كس حاضر است خونش را در راه ما بذل كند، و خودش را براى لقاءاللّه آماده كند، باید كه با ما كوچ كند كه من [فردا] صبح حركت خواهم كرد، اگر خدا بخواهد.
نكته چه بسا به ذهن رسد با وجود اطمینان امام به كشته شدن چرا به این سفر اقدام كرد؟ در حالى كه دیگران ـ و از جمله محمّد حنفیه ـ حضرت را نهى مىكردند.
پاسخ كوتاه این است كه:
اولاً تاریخِ واقعه كربلا نشان مىدهد حوادث به صورتى بود كه امام چارهاى جز این سفر اجبارى نداشت، هر چند با رها كردن حجّش باشد.
ثانیا اقدام وى جهاد بود، و جهاد یكى از فرایض مهم اسلام است كه با وجود شرایط واجب است مانند نماز. و بر همین پایه است غزوات پیامبر اكرم صلىاللهعلیهوآله و جنگهاى حضرت امیرالمؤمنین على علیهالسلام ، و جهاد امام حسن علیهالسلام هر چند كه با خیانت سپاهیانش به صلح انجامید.
ثالثا امام علت مُبقِیه و سبب نگهدارنده دین و بازدارنده از تحریف و تغییر اساس اسلام است. بر این مبنا بود كه ابا عبداللّه الحسین علیهالسلام با یزید فاسق جفاكار نمىخواست و نمىبایست بیعت كند، گر چه این امتناع به شهادت خود و بستگانش منتهى شود. از این جهت است كه معتقدیم آن امام خود و یاورانش را فداى اسلام راستین كرد تا اسلام اموى ـ یعنى سلطنت طاغوتى ـ نضج نگیرد و در تاریخ، اسلام واقعى ـ كه قرآن، كتاب و حضرت محمّد صلىاللهعلیهوآله پیامبر آن است ـ معرفى نشود.
رابعا مُردن در نظر اولیاءاللّه غیر از آن است كه ما خاكنشینانِ اهل دنیا مىپنداریم. چنان كه سیدالشهداء علیهالسلام در آخرین سخن هنگام شروع نبرد و تیراندازىِ دشمن به یارانش فرمود: بپاخیزید اى بزرگمنشان و به سوى مرگى كه از آن گزیر و گریزى نیست روى آورید، كه این تیرها فرستادههاى این قوم به سوى شماست. سوگند به خدا! بین شما با بهشت و دوزخ جز پلِ مرگ [فاصلهاى [نیست، كه شما را به بهشتِتان و آنان را به جهنمشان مىرساند(15).
7ـ خطبهاى كه امام حسین علیهالسلام در «بیضه» ـ كه یكى از منازل(16) بین راه مكه و عراق است ـ قرائت فرمود شاهدى بر هدف متعالى حضرت در مبارزه با هر حاكم جائر و ستمكار است و نشانى از عزتمندى و دلیرى آن پیشوا، و اینك جملات آغازین آن:
ایّها الناس إنّ رسولَ اللّه صلىاللهعلیهوآله قال: مَن رآى سُلطانا جائرا مُستَحِلاًّ لِحَرمِ اللّهِ ناكِثا عَهدَه مُخالِفا لِسُنَّةِ رسُولِ اللّهِ یَعمَلُ فى عبادِاللّهِ بالأِثمِ و العُدوانِ فَلَم یُغَیِّر علَیه بِفعلٍ و لا قولٍ كانَ حقّا علَى اللّه أنْ یُدخِلَه مَدخَلَه...(17)
اى مردم! همانا پیامآور خدا ـ كه بر او درود باد ـ گفت: هر كس سلطانِ ستمگرى را ببیند كه حرام خدا را حلال مىشمرد و پیمان الهى را مىشكند و با سنت رسول خدا مخالفت مىكند، و در میان بندگان خدا به گناه و ستم عمل مىكند، ولى او با رفتار یا گفتارش براى تغییر چنین سلطانى اقدام نكند، بر خدا حق است كه چنین فردى [بىتفاوت در برابر فساد حاكم] را در جاى همان طاغوت [یعنى دوزخ] داخل كند(18).
8ـ امام حسین علیهالسلام در دوم محرم سال 61 به كربلا وارد شد. پس از ورود سخنرانیى براى خویشاوندان و یاورانش كرد، و در آن نخست چهره زشت دنیا را به زیبایى تمام ترسیم نمود، و افزود: در چنین اوضاعى كه به حق عمل نمىشود و از باطل جلوگیرى نمىكنند باید به لقاءاللّه رغبت كرد... و اینك متن و ترجمه خطبه:
... امّا بعد، فقد نزَلَ بِنا مِنَ الأمرِ ما قَد تَرَوْنَ. و إنَّ الدّنیا قد تَغَیّرت و تَنكَّرت، و أدبَرَ معروفُها و لَم یَبقِ مِنها إلاّ صُبابَةٌ كصُبابةِ الإناء، و خَسیسُ عَیشٍ كَالمَرعىَ الوَبیل(19). ألا تَروْنَ إلىَ الحقّ لا یُعمَل به، و إلىَ الباطلِ لا یُتَناهى عنه، لیَرغبَ المؤمنُ فى لقاءِاللّه. فَإنّى لا اَرَى المَوتَ إلاّ سَعادة و الحَیاةَ مَعَ الظّالِمینَ إلاّ بَرَما. النّاسُ عَبیدُ الدّنیا و الدّینُ لَعقٌ على ألسِنَتِهِم، یَحُوطونَه ما دَرَّتْ مَعایِشُهم. فإذا مُحِّصوا بالبلاء قلَّ الدَّیّانون(20):
... اما بعد [از حمد و صلوات]، از كار [بیعت یا كشتنم] آنچه مىبینید پیش آمد. واقعا دنیا دیگرگون شده و چهره زشتى یافته. نیكىاش روى برگردانده و رفته، و از آن همه خوبى جز اندكى ـ همانند نمِ ته مانده ظرف آب ـ یا زندگى ذلتبار باقى نمانده؛ چون زندگانى ستور در چراگاهِ كم علف و ناگوار.
آیا به حق نمىنگرید كه به آن عمل نمىشود، و به باطل نگاه نمىكنید كه از آن جلوگیرى نمىشود؟ در چنین وضعى مؤمن باید به دیدار خداوند [كه با شهادت حاصل مىشود [رغبت داشته باشد. بنابر این من مرگ را جز سعادت و زندگى با ستمگران را جز رنج و دل تنگى نمىبینم.
مردم بنده دنیایند و دین بر سر زبانهاشان هست [لقلقه زبانى است نه از ته دل]. آن را نگه مىدارند و دیندار هستند تا براى زندگیشان سود داشته باشد، اما وقتى كه [با پیشامدهاى دشوار [در بوته آزمایش قرار گرفتند دینداران كم مىشوند.
این خطبه همانند بسیارى از سخنرانیهاى امام حسین علیهالسلام در اوج بلاغت است. تشبیهات آن زنده، گویا و زیباست، همراه با مبالغهاى مناسبِ حال كه واقعیتها را ارائه مىدهد و به وضوح وضع دنیا و مردم آن را مجسم مىكند. بجاست یادآور شویم همین قدرت بیان و هنرمندى در ارائه معانى، خود یكى از علل حفظ و نقل و بر جا ماندن خطبهها یا اشعار زیباست.
9ـ از بزرگوارى و كرامت حضرت ابا عبداللّه الحسین علیهالسلام در حادثه غمانگیز كربلا، این است كه در طول سفر، مكرّر به اشاره و تصریح همراهانش را در بازگشت به وطن خود آزاد گذاشت، حتى در شب عاشورا فرمود: و هذا اللیل قد غَشِیَكم فاتَّخِذوهُ جَمَلا... تاریكى شب شما را فرا گرفته آن را مركبى براى خود بگیرید و به شهرهایتان بروید، كه این قوم مرا مىطلبند، اجازه رفتن به شما دادم. اما كسى نرفت. این آخرین امتحان اصحابِ كرام امام بود. پس از این موفقیت حضرت در پاسخ خواهرش زینب فرمود:
واللّهِ لقَد بَلَوتُهُم فَما وَجَدتُ فیهِم إلاّ اشْوَسَ الأقْعَس، یَستَأنِسونَ بالمَنِیَّة دونى استیناسَ الطِّفلِ الى مَحالبِ أُمِّه(21).
به خدا سوگند همانا آنها را آزمودم، در بین آنها جز افراد جنگجوى دلاور و استوار و پابرجا نیافتم، كه همه به شهادت در جلو من انس دارند همچنان كه كودك شیرخوار به پستان مادرش مأنوس است.
صمیمانه باید خطاب به آنان گفت: بأبى انتم و اُمّى. طِبتُم و طابَتِ الأرضُ الّتى فیها دُفِنتُم و فُزتُم فَوزا عظیما.
10ـ از برنامههاى هدایتى حضرت امام حسین علیهالسلام در حادثه كربلا ـ و بخصوص در روز عاشورا ـ نصیحت دشمن بود كه در هر فرصت مناسب انجام مىداد، تا هم رأفت و رحمتش را كه نشانى از رحمت الهى است به آنان نشان دهد، و هم بر آنان اتمام حجّت كند، و هم تبلیغات سوئى كه وى را خروجكننده بر ضد حكومت اسلامى معرفى مىكند (یعنى خارجى) خنثى كند.
روش امام در این هدایت و دلالت به وسیله تذكّر و پند دادن، بیدار كردن وجدان و شعور طبیعى، و گاه با سرزنش از پیمان شكنى و دنیاطلبى آنان انجام مىگرفت، و به تعبیر قرآن با «موعظه حسنه».
اینك آخرین جملات از خطبه روز عاشورا، كه عزت و شجاعت و روحیه حماسى حضرت را ارائه مىدهد نقل مىكنیم، و آن در پاسخ یكى از كوفیان دعوتكننده امام بود كه گفت: اى حسین! چرا با پسرعمویت بیعت نمىكنى تا با تو به دلخواهت رفتار كنند و كوچكترین ناراحتى متوجه تو نشود.
امام حسین علیهالسلام در جواب فرمود: لا واللّه لا اُعطیهم بیَدى إعطاءَ الذّلیلِ و لا أفِرُّ مِنهم فِرارَ العَبید(22). یا عبادَ اللّه إنّى عُذتُ برَبّى و ربّكم أنْ تَرجُمون. اَعوذُ برَبّى و رَبِّكم مِن كلِّ مُتكبِّرٍ لا یُؤمِنُ بیَومِ الحساب(23)!
نه، به خدا قسم نه چون افراد ذلیل دست بیعت در دست آنان مىگذارم، و نه مانند بردگان از صحنه جنگ فرار مىكنم. سپس آیاتى از قرآن كه گفتار حضرت موسى را در برابر لجاجت و كفرورزى فرعون و تابعانش بیان مىكند قرائت فرمود: اى بندگان خدا من از شر اینكه سنگسارم كنید به پروردگار خود و پروردگار شما پناه مىبرم. به پرورگارم و پروردگار شما از [شر] هر متكبرى كه به روز حساب ایمان ندارد پناه مىبرم.
11ـ گفتیم از برنامههاى حضرت ابا عبداللّه علیهالسلام نصیحت و دلالت دشمن بود. باشد كه غافلى آگاه و فریب خوردهاى هشیار گردد. در همین راستا پس از اینكه سپاهیان عمرِ سعد آماده حمله شدند براى دومین بار حجت حق سخنرانى كرد. در این گفتار بعد از امر به سكوت دشمن، پیمانشكنى آنان را یادآور شد، و آثار سوءِ حرامخوارى را ذكر كرد و به جنایت بزرگى كه مىخواهند مرتكب شوند توجه داد و به شماتت آنان پرداخت و بالاخره فرمود:
اَلا! اِنَّ الدَّعِىَّ بنَ الدَّعِىّ قد رَكَزَ بَینَ اثْنَتَینِ بینَ السِّلَّةِ والذِّلَّة و هَیهاتَ مِنّا الذِّلَّة. یَأبَى اللّهُ لَنا ذلكَ وَ رَسُولُه و المُؤمِنونَ و حُجورٌ طابَت و طَهُرت و أُنوفٌ حَمِیَّةٌ و نُفوسٌ أبِیَّةٌ مِن اَنْ نُؤثِرَ طاعةَ اللِّئام على مَصارِعِ الكِرام. ألا إنّى قد أعذَرتُ و أنذَرتُ. ألا إنّى زاحِفٌ بهذِهِ الأُسرَةِ على قِلّةِ العَدد و خِذلانِ الناصِر(24).
در این سخنرانى ـ كه ظاهرا آخرین نصیحت و اتمام حجت با عمر سعد و لشكریانش مىباشد ـ نیز فصاحت الفاظ و بلاغت معانى در حد كمال است، به صورتى كه برگرداندن همه ریزهكاریهاى ادبىاش دشوار است، و اینك ترجمهاى در حد توان:
بدانید كه این حرامزاده [ابن زیاد] فرزند حرامزاده مرا در بین دو راه قرار داده: نبرد و شمشیرزنى یا تحمل ذلّت و خوارى؛ و ذلّت از ما بسیار دور است. خدا و رسولش و مؤمنان همگى از اینكه ذلّت و پستى را بپذیریم نا راضىاند و امتناع مىكنند؛ و دامنهاى پاك مادران و [پدران] با غیرتى كه زیر بار ظلم نمىروند و نفوسى كه به دنائت و پستى تن در نمىدهند از اینكه سر سپردگى به ناكسان و اطاعت از لِئام را بر قتلگاههاى بزرگمردان برگزینیم رضایت نمىدهند.
آگاه باشید كه من عذر خود را آشكارا گفتم و بر من گناهى نیست، و شما را از سرانجام كارتان آگاه كردم و بر حذر داشتم. بدانید كه من و خانوادهام با وجود كمى عدد و یارى نكردن یاور [دعوتكننده]، براى جهاد آمادهام [و به میدان شهادت رونده].
سپس حضرت با استشهاد به چند بیتِ حماسى پیروزى معنوى خود را ـ با وجود شكست ظاهرى ـ ابراز كردند، و آینده ننگین و ذلّتبارى كه در انتظار آن نامردان كافرپیشه است به آنان گوشزد فرمودند، و در پایان دست دعا برافراشته نفرینشان كردند و بدین گونه تَبرّى خود را از آن پلیدان دوزخى اظهار داشتند.
12ـ از رذالت و بىشرافتى لشكر ابن سعد این كه چون جنگآورى و دلاورى امام حسین علیهالسلام را دیدند بر آن شدند كه از غیرت و حمیّت حضرت سوء استفاده كنند، بدین جهت شیطنت كرده به خیمههاى اهل بیت و حریم الهى حمله بردند. در این هنگام حضرت به آنان توجه كرده فرمودند:
یا شیعةَ آلِ ابى سُفیان: اِنْ لَم یكُن لَكم دینٌ و كُنتُم لا تَخافُونَ المَعادَ فكونوا أحرارا فى دُنیاكم، وَ ارْجِعوا الى أحسابِكم اِن كُنتُم عُرُبا كما تَزعُمون... اَنا الَّذى اُقاتِلُكُم و تُقاتِلونى و النِّساءُ لَیسَ عَلیهِنّ جُناحٌ، فَامنَعوا عُتاتَكُم عَنِ التعرُّضِ لِحَرمى ما دُمتُ حَیّا(25):
اى پیروان خاندان ابوسفیان! اگر دین ندارید و از روز رستاخیز و جزا نمىترسید، دست كم در زندگى دنیویتان آزاده باشید. اگر عرب نژادید [و غیرت عربى دارید] چنان كه مىپندارید، به افتخارات پدرانتان بیندیشید [كه این گونه تجاوز شیوه عرب نیست].
چون این سخن گفته شد شِمر پرسید: اى حسین چه مىگویى؟ و جواب شنید:
منم كه با شما جنگ مىكنم و شما هم با من مىجنگید. بانوان [در خیمهها] گناهى ندارند. پس تا زندهام این تجاوزكاران ظالم را از دستبرد به حرَم من باز دارید.
شمر گفت: فرزند فاطمه! این حق را به تو مىدهم، و سپاهیان را از حمله به خیمهها بازداشت و گفت: به خود او حمله برید، كه به جان خودم او همتایى بزرگوار و هماوردى مردانه است(26).
* * *
اینك كه ما بر فراز قلّه زمان، پس از 1362 سال به این حادثه تاریخى مىنگریم، بیش از زمان وقوع به عظمت آن كه از بزرگى و بزرگوارى قهرمانش ناشى شده پى مىبریم، و مىتوانیم بهتر آن را ارزیابى كنیم و نكتهها فرا گیریم تا زندگى فردى و جمعى، فرهنگى و سیاسى خود را بهتر از آن كنیم كه هست.
بازنگرى و تأمّل در گفتار سرور شهیدان كه همواره با كردار توأم بود ما را در تشخیص درستِ وظایف، ایمان قاطع به هدف، خلوص نیّت، صبر و پایدارى در انجام دادن تكلیف یارى مىكند، و فضایل اخلاقى مانند حُرّیت و آزادگى، عزّت و ارجمندى، شجاعت و دلیرى، مبارزه با فساد و ظلمِ حاكمان را به ما مىآموزد.
آیا ممكن است مرثیهخوانان و مدّاحان مذهبى به این نكات آموزنده و متن سخنان حضرت هم به قدر ذكر مصائب توجه فرمایند تا تبعیت جامعه از آن امام مفترض الطاعه افزونتر گردد؟
آیا نقل مطالبى احیانا ضعیف یا نادرست ـ به صِرف اینكه نوشته یا گفتهاند ـ براى گریاندن مستمعان مورد رضایت سیدالشهداء علیهالسلام است یا تعلیم اهداف عالى آن حضرت كه از گفتارشان برمىآید؟
آیا زمان آن نرسیده تا از مجالس روضهخوانى براى ارتقاى فرهنگ و شعور دینى مردم به صورت بهترى استفاده كنیم؟
عن الصادق علیهالسلام قال: خَرج الحسینُ بن على علیهالسلام على أصحابِه فقال: ایُّها الناس! إنَّ اللّهَ جَلَّ ذكرهُ ما خلقَ اِلاّ لیَعرِفُوه، فإذا عَرفوه عَبدوه، فإذا عَبدوه إستَغنَوا بعبادَتِه عَن عِبادةِ مَن سواه. (سفینة البحار 2/181)
از حضرت صادق علیهالسلام روایت شده كه امام حسین علیهالسلام به اصحابش فرمود: اى مردم! خداى تعالى بندگان را جز براى این كه نسبت به او معرفت پیدا كنند نیافرید. در نتیجه هنگامى كه او را شناختند به پرستش او مىپردازند، و چون او را پرستیدند به این وسیله از عبادت غیر او بىنیاز مىشوند.
1- قصص / 88.
2- براى شرح این مطالب رك: محمّد رضا حكیمى، امام در عینیت جامعه، گفتار نخست.
3- در باره تحلیل تاریخى و سرانجام این دو قیام رك: محمّد كاظم خواجویان، تاریخ تشیّع، جهاد دانشگاهى مشهد، چاپ گوتمبرگ، 1376، 54-60.
4- به واسطه تقارن سال 1381 شمسى با عاشوراى محرم 1423 و 1424 قمرى، مقام معظم رهبرى ـ دامت بركاته ـ در پیام نوروزى خود فرمودند: «جا دارد كه ما امسال را سال عزت و افتخار حسینى بدانیم».
5- براى آگاهى از این رویدادها در منابع كهن رك: محمّد بن على بن اعثم كوفى (م. 314 ق)، الفتوح، ترجمه محمّد بن احمد مستوفى هروى (سده ششم)، تصحیح غلامرضا طباطبایى مجد، «بیعت خواستن یزید از امام حسین(ع)، 819-830.
6- محمّد صادق نجمى، سخنان حسین بن على علیهالسّلام از مدینه تا كربلا، چاپ پنجم، 1364، ص 12. در موارد دیگر نیز مأخذ ما همین كتاب است كه از چند مأخذ كهن سخنان امام را نقل مىكند.
7- همان، 18.
8- بنا بر رسم عرب كه بعضى جملههاى مهم و معروف را تلخیص كرده به نامى مىخواند مقصود از «استرجاع» جمله «انا للّه و انّا الیه راجعون» است، همین طور «بسم اللّه الرحمن الرحیم» را «بسمله» و «لا حول و لا قوة إلاّ باللّه» را «حَوقَله» مىنامد.
9- در قرآن مجید نیز به همین معنى استعمال شده: زخرف / 89.
10- سخنان حسین بن على(ع) از مدینه تا كربلا، 32.
11- همان، 36. متن وصیتنامه در مقتل خوارزمى (1/188) نقل شده است.
12- العَمْر: الحیاة، الدین و منه لَعَمرى فى القسَم اى لَدینى (سعید الخورى، أقرب الموارد فى فصح العربیة و الشوارد).
13- تمام نامه در این كتابها آمده: تاریخ الرسل و الملوك 7/235؛ الكامل ابن اثیر 3/267؛ الإرشاد 204؛ مقتل خوارزمى 1/195؛ سخنان حسین بن على از مدینه تا كربلا، 57.
14- لُهوف، 53؛ مثیر الأحزان، 21. به نقل از سخنان حسین بن على(ع) از مدینه تا كربلا، 63. در این كتاب كه مأخذ نویسنده در نقل سخنان امام و نه ترجمه آنهاست جمله اول خطبه چنین ترجمه شده: «مرگ بر انسانها لازم افتاده همانند اثر گردنبند كه لازمه گردن دختران است» ص 65.
15- همان، 257.
16- منزل: جاى نزول و فرود آمدن كاروان. یادآور مىشود امام و حُرّ هر دو در این محل فرود آمده بودند. در فرصتى كه دست داد حضرت این سخنان را بیان كردند.
17- طبرى، 7/300؛ كامل ابن اثیر 3/280؛ خوارزمى 1/234؛ انساب الأشراف 3/171؛ به نقل از: سخنان حسین بن على(ع) از مدینه تا كربلا، 148.
18- نویسنده به خاطر دارد سالها پیش از انقلاب اسلامى عین جملات حضرت توسط دینداران انقلابى به صورت اعلامیه نوشته و پنهانى پخش مىشد تا شاهدى بر لزوم مبارزه با شاه باشد؛ و این است نمونهاى از تأثیر سخنان شورانگیز امام تا زمان ما.
19- وَبیل: چراگاه ناگوارنده (عبدالرحیم صفى پور، منتهىالأرب فى لغة العرَب).
20- تحف العقول، به تصحیح على اكبر غفّارى، شعبان 1384، 249-250 با اندك تفاوت لفظى. طبرى، 7/300؛ مقتل خوارزمى 512. به نقل از سخنان حسین بن على از مدینه تا كربلا، 180.
21- سخنان حسین بن على(ع) از مدینهتا كربلا، 202-204.
22- انساب الأشراف، 3/188. به نقل از مأخذ پیشین، 229.
23- دُخان / 20؛ غافر / 27 (با اندك تغییر در صیغه فعل).
24- این سخنرانى طولانى ـ كه ما چند سطر مناسب با موضوع مقاله را از آن برگزیدیم ـ در كتابهاى تحف العقول و لهوف و مقتل خوارزمى و آثار دیگر آمده. به نقل از سخنان حسین بن على(ع) از مدینه تا كربلا، 237.
25- مقتل خوارزمى، 2/33. به نقل از سخنان حسین بن على(ع) از مدینه تا كربلا، 320.
26- همان، 322
محمّد مهدى ركنى یزدى
