تبیان، دستیار زندگی
سلامى اشاره ضرورت تربیت فرزند صالح نام‌گذارى شایسته لزوم تربیت فرزند از سنین كودكى ضرورت مهرورزى و توجه به عواطف كودكانه رعایت حدود محبت و اظهار علاقه توجه عاطفى بیشتر به دختر آموزش‏هاى دینى و تقویت م...
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

بررسى تربیت كودك در روایات اسلامى


اشاره

ضرورت تربیت فرزند صالح

نام‌گذارى شایسته

لزوم تربیت فرزند از سنین كودكى

ضرورت مهرورزى و توجه به عواطف كودكانه

رعایت حدود محبت و اظهار علاقه

توجه عاطفى بیشتر به دختر

آموزش‏هاى دینى و تقویت مبانى اعتقادى كودك

ارتقاء سطح دانش و معرفت كودك


اشاره

موضوع تربیت فرزند، از دیرباز جزو موضوعات اساسى و بنیادى اسلام بوده است. در دنیاى امروز با توسعه و رشد مهارناپذیر تكنولوژى و پیشرفت‏هاى چشمگیر آن، و نیز در عصر رویكرد دوباره بشر به مسئله دین و تربیت الهى موضوع تربیت فرزند، هم‏چنان چشم‌گیر مى‏نماید. امروز حتى خانواده‏هاى غربى نیز به خوبى دریافته‏اند كه بازى‏هاى رایانه‏اى، سایت‏هاى سرگرمى، چت‏هاى اینترنتى، تلویزیون، سینما، و ... نیازهاى روحى فرزندشان را تأمین نمى‏كند و بنیان خانواده را اكسیرى جز تربیت صحیح فرزند، استوار نخواهد نمود. نوشتار حاضر بر آن ‏است كه نگاهى كوتاه به تربیت دینى كودك در روایات اسلامى بیندازد.

باید توجه داشت نوازش‏هاى بدون حد و حصر و توجیه ‏نشده و خارج از حد اعتدال، اثرات سوئى را بر روان كودك بر جاى مى‏گذارد؛ پُر توقعى، زودرنجى، ضعف در برابر مشكلات، ناامیدى، عقده حقارت، سرخوردگى از اجتماع و بسیارى فشارهاى روانى دیگر، زاییده ارتباطات مهرآمیز افراطى با كودك است.


ضرورت تربیت فرزند صالح

تربیت، مجموعه روش‏ها و راهكارهایى است كه از آغاز زندگانى انسان، به‏ كار گرفته شده است تا او در مسیر صحیح رشد و ترقى قرار گیرد و در پرتو این آموزش‏ها، بتواند خود را از انحراف نجات دهد و راه سعادت و كمال را در پیش گیرد. پیامبر گرامى اسلام صلى‏ الله ‏علیه ‏و آله فرموده‏اند: "اَلوَلَدُ الصّالِحُ رَیحَانَةٌ مِن رَیَاحِینِ الجَنَّةِ"؛ فرزند صالح گلى است از بوستان بهشت.(1) هم‏چنین فرمودند: "مِن سَعَادَةِ الرَّجُلِ الوَلَدُ الصَّالِحُ"؛ فرزند صالح نشانه خوشبختى فرد است.(2)

امام ‏صادق علیه‏السلام نیز فرمودند: "مِیرَاثُ اللّهِ مِن عَبدِهِ المُؤمِنِ الوَلَدُ الصَّالِحِ ...؛ میراث خداوند به بنده مؤمنش فرزند صالح است.(3)


نام‌گذارى شایسته

مسئله مهمى كه در تربیت فرزند نیز تأثیر دارد، انتخاب نام شایسته براى كودك است. بسیارى از افراد هستند كه در بزرگسالى، نام خود را به دلیل عدم تناسب تغییر مى‏دهند و حتى برخى از جوانان و نوجوانان نیز از گفتن نام اصلى خود، به دلیل سبُك و سخیف بودن، پرهیز مى‏نمایند.

از آن جا كه اسلام به شكوه و جلال مسلمانان توجه ویژه دارد، آنان را از نام‏گذارى‏هاى ناشایست و غیر متین براى فرزندان، باز داشته است. حتى از نام‌گذارىِ نیك، به «حقى مسلّم بر گردن پدر و مادر» تعبیر شده است. امام كاظم علیه‏السلام مى‏فرماید:

"اَوَّلُ مَا یَبَرُّ الرَّجُلُ وَلَدَهُ اَنْ یُسَمِّیهِ بِأِسمٍ حَسَنٍ فَلیُحَسِّن اَحَدُكُمُ اسْمَ وَلَدِهِ"؛ نخستین كار نیكى كه شخص براى فرزندش انجام مى‏دهد این ‏است كه نام نیكو بر او بگذارد. پس شایسته است هر یك از شما نام فرزند خود را نیكو قرار دهد.(4)

هم‏چنین روایت شده است كه فردى نزد رسول خدا صلى ‏الله ‏علیه ‏و آله آمد و پرسید: اى رسول خدا! حق فرزندم بر من چیست؟ فرمود: نام و تربیتش را نیكو كنى و او را در محیطى خوب پرورش دهى.(5)

امام صادق علیه‏السلام در سخنى فراگیر و كامل در پاسخ ابن حمید، كه براى مشورت در مورد انتخاب نامى براى فرزندش شرف‏یاب شده بود، فرمودند: از نام‏هایى كه بندگى خداى را مى‏رساند (انتخاب كن و) بر او بگذار.(6)

گذشته از این مطلب، احادیثى موجود است كه مبتنى بر تغییر برخى نام‏ها توسط اهل بیت علیهم‏السلام مى‏باشد كه آنان این‏گونه ناخرسندى خود را از گذاشتن این ‏دسته نام‏ها اِبراز داشته‏اند؛ آن‏سان كه آورده‏اند رسول خدا صلى ‏الله ‏علیه ‏و آله نام افراد و اماكنى كه زیبنده نبود، تغییر مى‏داده‏اند.(7)

همچنین آمده است كه امیرالمؤمنین علیه‏السلام، با این ‏كه نام مادر و همسرشان فاطمه علیهاالسلام بود، نام یكى از دختران خود را نیز فاطمه نهادند.(8) و نیز نگاشته‏اند شدت علاقه به حضرت زهرا علیهاالسلام در اهل‌بیت علیهم‏السلام به گونه‏اى بود كه امام كاظم علیه‏السلام نام چهار دختر خود را فاطمه گذاشتند؛ فاطمه كبرى، فاطمه وسطى، فاطمه صغرى، فاطمه اخرى كه به فواطم اربعه شهرت یافتند.(9)امام رضا علیه‏السلام نیز فرموده‏اند: "لایَدخُلُ الفَقرَ بَیتاً فِیهِ اسْمُ فَاطِمَة مِنَ النِّسَاءِ"؛ در خانه‏اى كه نام یكى از زنان فاطمه باشد محرومیت داخل نمى‏شود.(10)

مسئله مهمى كه در تربیت فرزند نیز تأثیر دارد، انتخاب نام شایسته براى كودك است. بسیارى از افراد هستند كه در بزرگسالى، نام خود را به دلیل عدم تناسب تغییر مى‏دهند و حتى برخى از جوانان و نوجوانان نیز از گفتن نام اصلى خود، به دلیل سبُك و سخیف بودن، پرهیز مى‏نمایند.

این ویژگى در خانواده امام حسین علیه‏السلام نیز دیده مى‏شود و فاطمه كبرى و فاطمه صغرى از دختران او به شمار مى‏روند.(11) این در حالى است كه فضاى سركوب شیعیان، بر جامعه حاكم شده بود و رعب و وحشت بر سر آنان كه نام فرزندان خود را على و فاطمه مى‏نهادند، سایه افكنده بود. امام حسین علیه‏السلام نیز در آن فضاى تهدید و ارعاب، دست به مبارزه‏اى آشكار زده و با این نام‏گذارى به پاسداشت جایگاه و احترام این دو دُردانه آفرینش بر مى‏خیزند.


لزوم تربیت فرزند از سنین كودكى

همان‏گونه كه كارشناسان تربیت كودك نیز اذعان دارند، بهترین دوره براى تربیت فرزند، دوران كودكى است. زیرا در این سنین حس تقلید و نیز حس پذیرش آموزه‏هاى تربیتى، در سطح بالایى از توانمندى قرار دارد و كودك به خوبى آن‏ چه را كه به او آموخته مى‏شود، فرا مى‏گیرد. امیرالمؤمنین علیه‏السلام به فرزند خود امام مجتبى علیه‏السلام مى‏فرماید: «قلب كودك نورس همانند زمین كاشته نشده، آماده پذیرش هر بذرى است كه در آن پاشیده شود. از این‏ رو در تربیت تو شتاب كردم، پیش از آن‏ كه دل تو سخت شود و اندیشه‏ات به چیز دیگرى مشغول گردد، تا به استقبال كارهایى بشتابى كه صاحبان تجربه، زحمت آزمودن آن را كشیده‏اند و تو را از تلاش و یافتن بى‏نیاز ساخته‏اند.»(12)

رسول خدا صلى‏ الله ‏علیه ‏و آله در مورد تربیت از سنین كودكى فرموده‏اند: "مَن رَبّى صَغِیراً حَتَى یَقُولُ لااِلهَ اِلاّ اللّه لَمْ یُحَاسِبهُ اللّهُ"؛ هر كس فرزندش را از كودكى تربیت كند تا او بتواند بگوید لا اله الا الله، خداوند از او حساب نخواهد كشید.(13)


ضرورت مهرورزى و توجه به عواطف كودكانه

رشد معنوى و تربیت اخلاقى مستلزم پرورش سالم عواطف كودك است. در این زمینه نیز روایات بسیارى وارد شده است؛ امام صادق علیه‏السلام فرموده‏اند:

"اِنَّ اللّه لَیَرحَمُ العَبدُ لِشِدَّةِ حُبِّهِ لِوَلَدِه"؛ همانا پروردگار بنده‏اش را به دلیل زیادى مهرورزى نسبت به كودك خود مى‏بخشاید.(14)

هم‏چنین از رسول خدا صلى ‏الله ‏علیه ‏و آله روایت شده است:

"مَن قَبَّلَ وَلَدَهُ كَتَبَ اللّهُ لَهُ حَسَنَةً وَ مَن فَرَّحَه فَرَّحَهُ اللّهُ یَوم القِیَامَةِ"؛ هر كس فرزند خود را ببوسد خدا بر او پاداشى مى‏نویسد و هر كس فرزندش را خوشحال كند خدا او را در روز رستاخیز شاد مى‏گرداند.(15)

و در جاى دیگرى فرموده‌‌اند:

"اُحِبُّوا الصِّبیَانَ وَ ارْحَمُوهُم"؛ كودكان را دوست بدارید و نسبت به آنان مهربان باشید.(16)

همچنین روایت شده است كه روزى مردى خدمت پیامبر اكرم صلى‏ الله ‏علیه ‏و آله رسید و عرض كرد: اى رسول خدا! من ده فرزند دارم ولى هرگز كودكانم را نبوسیده‏ام. پیامبر اكرم صلى ‏الله ‏علیه ‏و آله فرمود: كسى كه رحم نكند (مورد) رحم (واقع) نمى‏شود.(17)

رسول خدا صلى‏ الله ‏علیه ‏و آله در مورد تربیت از سنین كودكى فرموده‏اند: هر كس فرزندش را از كودكى تربیت كند تا او بتواند بگوید لا اله الا الله، خداوند از او حساب نخواهد كشید.


رعایت حدود محبت و اظهار علاقه

با این‏ كه در اسلام درباره اظهار علاقه نسبت به كودكان سفارش شده است اما این مهرورزى و علاقه نباید مَصالح واقعى را تحت‏الشعاع قرار بدهد، بلكه مى‏باید با اظهار محبتِ مهار شده، با كودكان رفتار كرد. زیرا در برخى از موارد، اظهار محبتِ بى‏حساب، باعث فدا شدن مصالح بزرگترى مى‏شود و یا موجب سوء استفاده كردن كودك و در اصطلاح عامیانه «لوس» شدن او مى‏گردد. باید توجه داشت نوازش‏هاى بدون حد و حصر و توجیه ‏نشده و خارج از حد اعتدال، اثرات سوئى را بر روان كودك بر جاى مى‏گذارد؛ پُر توقعى، زودرنجى، ضعف در برابر مشكلات، ناامیدى، عقده حقارت، سرخوردگى از اجتماع و بسیارى فشارهاى روانى دیگر، زاییده ارتباطات مهرآمیز افراطى با كودك است. امام باقر علیه‏السلام در این راستا مى‏فرماید:

"شَرُّ الابَاءِ مَن دَعَاهُ البِرُّ اِلَى الاِفرَاطِ وَ شَرُّ الاَبنَاءِ مَن دَعَاه التَّقصِیرِ اِلَى العُقُوقِ"؛ بدترین پدران كسى است كه [در نیكى از حد اعتدال خارج شود و] به زیاده‏روى بگراید و بدترین فرزندان فرزندى است كه در اثر كوتاهى، به عاق والدین دچار شود.(18)

نگاشته‏اند؛ روزى جمعى از دوستان امام باقر علیه‏السلام به منزل ایشان آمدند. یكى از فرزندان خردسال ایشان دچار تب شدید و بیمارى سختى بود. امام نیز از این موضوع سخت ناراحت بودند به گونه‏اى كه آرامش نداشتند و آثار اندوه در چهره ایشان دیده مى‏شد. مهمانان با مشاهده سیماى اندوهگین امام، بر حال ایشان نگران شده و با خود گفتند اگر این فرزند از دنیا برود حتماً از اندوه و پریشانى براى امام اتفاقى مى‏افتد. در همین اثنا، صداى گریه زنان از اتاق مجاور شنیده شد و همگى دانستیم كه براى كودك اتفاقى افتاده. اندكى بعد با خبر شدیم كه فرزند خردسال امام از دنیا رفته است. امام به اتاق مجاور رفت و پس از ساعتى بازگشت اما بر خلاف انتظارِ حاضرین، دیگر در چهره ایشان اثرى از پریشانى دیده نشد، به امام عرض كردند: وقتى كه ما نزد شما آمدیم به گونه‏اى پریشان بودید كه ما نگران حال شما شدیم [اما اینك اثرى از ناراحتى در شما نمى‏بینیم!] امام فرمودند: ما نیز [مثل شما]دوست داریم كه عزیزانمان تندرست و به دور از آسیب باشند ولى زمانى كه امر الهى سر رسید و تقدیر خدا محقق گردید [گردن نهادن در برابر] امر خدا برایمان عزیزتر است.(19)

به بیان دیگر، درست است كه محبت به فرزند جایگاه ویژه‏اى دارد اما نباید همه چیز را فداى آن نمود و از وظیفه اصلى سر باز زد.


توجه عاطفى بیشتر به دختر

اسلام بین دختر و پسر فرق نمى‏گذارد و ملاك برترى را در تقوا مى‏داند، و خداوند به هر كس بخواهد دختر و به هر كس كه خواست پسر مى‏دهد. مهم این ‏است كه فرزند، سالم و صالح باشد. قرآن كریم مى‏فرماید:

«یَهَبُ لِمَن یَشَاءُ الذُّكُورَ اَو یُزَوِّجُهُم ذُكْرَاناً وَ اِنَاثاً وَ یَجعَلُ مَن یَشَاءُ عَقِیماً اِنَّهُ عَلِیمٌ قَدِیرٌ؛ خداوند به هر كه بخواهد دختر و به هر كه بخواهد پسر مى‏دهد و یا پسر و دختر را با هم به وى عطا مى‏كند و آن‏ كه را بخواهد نازا مى‏نماید. به ‏درستى‏ كه او داناى تواناست.»(20)

اسلام شدیداً سنت ناپسند و جاهلى اكراه از دختر داشتن را رد مى‏كند و بر خلاف افكار ظاهربین كه پسر را بیشتر دوست مى‏دارند، در بعضى از موارد دختر را برتر از پسر قلمداد مى‏كند و دلیل آن را وجود پاره‏اى از ویژگى‏هاى ذاتى كه در درون آن‏هاست، برمى‏شمارد. رسول خدا صلى ‏الله ‏علیه ‏و آله در این‏باره مى‏فرماید:

"نِعمَ الوَلَدُ البَنَاتُ مُلَطِّفَاتٌ مُجَهِّزَاتٌ مُؤمِنَاتٌ مُبَارَكاتٌ مُفَلَّیَاتٌ"؛ دختران چه فرزندان خوبى هستند؛ با لطافت و مهربان، آماده به خدمت‏رسانى، یار و غمخوار [اعضاى خانواده]، با بركت و پاكیزه كننده [در خانواده براى پدر و مادر.](21)

و نیز فرموده‏اند:

"اِنَّ اللّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَلَى الاُناثِ اَرَقٌّ مِنهُ عَلَى الذُّكُورِ"؛ خداوند متعال بر دختران مهربان‏تر است تا پسران.(22)

در برخى موارد دختران برترى نیز دارند. امام صادق علیه‏السلام فرمود:

"البَنَاتُ حَسَنَاتٌ وَ البَنُونُ نِعمَةٌ وَ اِنَّما یُثَابُ عَلَى الحَسَنَاتِ و یُسألُ عَنِ النِعمَةِ"؛ دختران نیكى و پسران نعمت‏اند و همانا بر نیكى‏ها پاداش داده و از نعمت‏ها سؤال مى‏شود.(23)

اسلام با در نظر داشتن روحیات لطیف دختر، به والدین دستور داده كه در برخى از رفتارهاى خانوادگى مانند تقسیم هدایا، دختران را مقدم شمارند.

روایت شده است كه روزى مردى خدمت پیامبر اكرم صلى‏ الله ‏علیه ‏و آله رسید و عرض كرد: اى رسول خدا! من ده فرزند دارم ولى هرگز كودكانم را نبوسیده‏ام. پیامبر اكرم صلى ‏الله ‏علیه ‏و آله فرمود: كسى كه رحم نكند مورد رحم واقع نمى‏شود.


آموزش‏هاى دینى و تقویت مبانى اعتقادى كودك

بدون تردید، یادگیرى از مهم‏ترین فرایندهاى روانى است كه زمینه‏هاى آن از سنین كودكى شكل مى‏گیرد و به تدریج با بالا رفتن سن كودك، استعدادهاى او نیز بیشتر شكوفا مى‏شود. كودك به دلیل وجود حس قوى تقلید، تلاش مى‏كند تا رفتارى همسان با والدین خود بازسازى كند. وجود این حس، به او كمك فراوانى در یادگیرى مى‏نماید. والدین نیز مى‏باید از این حس قوى به سود فرزند خود بهره‏بردارى كنند و با آموزش‏هاى ابتدایى، كم‏كم زمینه‏هاى آشنایى با تعالیم دینى و مبانى اعتقادى، به ویژه نماز، را در او به وجود آورند.

امام صادق علیه‏السلام مى‏فرمایند:

هنگامى كه كودك به سه سالگى رسید لا اله الا اللّه را به او بیاموزید و او را رها كنید (همین مقدار كافى است). وقتى هفت ماه دیگر گذشت محمد رسول اللّه (صلى ‏الله ‏علیه ‏و آله) را به او آموزش دهید و سپس او را رها كنید تا چهار ساله شود. آن‏گاه صلوات فرستادن را به او بیاموزید. در پنج سالگى به او سمت راست و چپ را آموزش دهید و قبله را نشان او داده و بگویید سجده كند. آن‏گاه او را تا شش سالگى واگذارید. فقط پیش روى او نماز بخوانید و ركوع و سجود را یادش دهید تا هفت سالش هم تمام شود. وقتى هفت سالگى را پشت سر گذاشت، وضو ساختن را به او تعلیم دهید و به او بگویید نماز بخواند، تا هنگامى كه نه ساله شد وضو و نماز را به نیكى آموخته باشد. و هنگامى كه آن‏ دو را به خوبى یاد گرفت خدا پدر و مادر او را به خاطر این آموزش‏شان خواهد آمرزید.(24)

ارتقاء سطح دانش و معرفت كودك

گذشته از ضرورت تعلیم كودك و آشنا نمودن او با اصول اعتقادى، آموزش‏هاى دیگرى نیز ـ ولو در حد آشنایى  براى كودكِ در حال رشد ضرورى است.

امام صادق علیه‏السلام به جمیل‏بن ‏درّاج فرمودند: "بَادِرُوا اَحدَاثَكُم بِالحَدِیثِ قَبلَ اَن تَسبِقَكُم اِلَیهِم المُرجِئَةُ"؛ فرزندانتان را با كلام [ما] آشنا كنید پیش از آن كه مرجئه (و دیگر فرقه‏هاى منحرف عقیدتى) بر شما سبقت بگیرند [ و آنان را منحرف سازند].(25)

و نیز:

"عَلِّمُوا صِبیَانَكُم مِن عِلمِنَا مَا یَنفَعُهُم اللّهُ بِهِ لا تَغلِبَ عَلَیهِمُ المُرجِئَةُ بِرَأیِهَا"؛ كودكانتان را به دانش ما آموزش دهید كه براى آنان سودمند است تا مرجئه [و منحرفین] با دیدگاه‏هاى خود آنان را مغلوب خود نسازند. (26)

اهل‏بیت عصمت و طهارت علیهم‏السلام همواره عنایت ویژه‏اى به آموزش فرزند و بالا بردن سطح درك و معرفت او نشان مى‏دادند.


پى‏‌نوشت‏ها:

1ـ وسائل الشیعة، ج15، ص97.

2ـ همان.

3ـ همان.

4ـ همان، ج15، ص122؛ فروع كافى، ج2، ص86.

5ـ همان، ج15، ص123.

6ـ همان، ج15، ص128؛ فروع كافى، ج2، ص86.

7- همان، ج15، ص122.

8ـ الارشاد، ج1، ص215.

9ـ همان، ج2، ص344: بحارالانوار، ج48، ص317؛ تذكرة‏الخواص، ص351.

10ـ وسائل‏الشیعة، ج15، ص129.

11ـ تذكرة الخواص، ص278.

12ـ نهج البلاغه (دشتى)، ص522.

13ـ ارشاد القلوب، ص225.

14ـ وسائل‏الشیعة، ج21، ص483.

15ـ همان، ج21، ص475.

16ـ همان، ج21، ص483.

17ـ همان، ج15، ص203.

18- تاریخ یعقوبى، ج 2، ص 486.

19ـ بحارالانوار، ج 11، ص 86؛ عیون الاخبار، ج 3، ص 64.

20ـ شورى: 49.

21ـ مستدرك الوسائل ج15، ص115؛ وسائل‏الشیعة، ج15، ص100؛ فروغ كافى، ج2، ص82.

22ـ وسائل‏الشیعة، ج15، ص104؛ فروع كافى، ج2، ص82.

23ـ همان، ج15، ص104؛ فروع كافى، ج2، ص82.

24ـ وسائل‏الشیعة، ج15، ص193.

25ـ فروع كافى، ج2، ص94.

26ـ الخصال، ج2، ص157.

منبع:مجله یاس، شماره 33، ابوالفضل هادى‏ منش

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.