پرواز فضایی سرنشین‌دار(2)

رفتن به فضا یكی از آرمان‌های بشری بوده است و امروزه دانش بشری این امكان را برای او فراهم كرده كه به این آرزوی دیرین خود برسد. گرچه این آرزو جز برای چندصد نفر دانشمند و فضانورد و تعداد انگشت‌شماری از افراد ثروتمند بلندپرواز محقق نشده است، ولی بی‌شك روزی خواهد رسید كه سفر به فضا مانند بسیاری از فعالیت‌های روزانه بشر با زندگی او عجین شود.طبق تعریف، پرواز فضایی سرنشین‌دار پروازی است كه حامل انسان باشد و تا مرز فضا (طبق تعریف های انجام گرفته برای آن) پیش رود.

و حالا قسمت دوم...

چگونگی فضانورد شدن

در ابتدای شكل‌گیری پروازهای فضایی سرنشین‌دار، بیشتر فضانوردان را خلبانان نیروی هوایی و یا نظامیان تشكیل می‌دادند. هم‌اكنون این قضیه شكل دیگری به خود گرفته است. هر كشور هر فردی را كه با توجه به ملاك‌های و معیارهای خاص خود واجد صلاحیت برای فضانورد شدن بداند می‌تواند برای فضانوردی تربیت كند.

روسیه برای تربیت فضانوردان شهركی تاسیس كرده است كه فضانوردان در آن آموزش‌های لازم را دریافت می‌كنند و آزمایش‌های متفاوت را می‌گذرانند برای پرواز فضایی آماده شوند. این شهرك كه [شهرك ستارگان] نام دارد در نزدیكی مسكو واقع شده است و سازمان فضایی روسیه از آن برای تربیت فضانوردان تجاری و یا فضانوردان سایر كشورها نیز بهره می‌گیرد.

ایالات متحده برای تربیت فضانوردان خود مراكز آموزشی مجزایی وابسته به سازمان فضایی این كشور، ناسا، دارد كه در آن افرادی كه تمایل به فضانورد شدن دارند و از نظر روحی، جسمی و تحصیلی واجد شرایط شناخته شوند چند سال به صورت شبانه‌روزی در این مراكز آموزش می‌بینند. در حال حاضر اكثر منتخبین فضانوردی از بین افرادی كه تحصیلات دانشگاهی دارند برگزیده می‌شوند.

آموزش افراد در این مراكز متفاوت است. گروهی برای هدایت فضاپیما آموزش می‌بینند. این افراد اغلب تحصیل‌كرده‌های یكی از رشته‌های مهندسی هستند و در نهایت خلبان یا فرمانده فضاپیما می‌شوند. گروهی دیگر كه به متخصصین پرواز معروفند، بیشتر در رشته‌های طبیعی مانند زیست‌شناسی، شیمی و بیوشیمی، پزشكی و رشته‌هایی از این قبیل تحصیل كرده‌اند و برای انجام پژوهش‌هایی در خصوص رشته تحصیلی خود در فضا و یا آزمایش‌های مشابه آموزش می‌بینند. این افراد باید كار با دستگاه‌ها موجود در ایستگاه فضایی و سایر تجهیزاتی كه برای هدایت و انجام آزمایش‌ها و پژوهش‌های خاص به ایستگاه حمل می‌شود را به طور كامل بیاموزند. گروهی از متخصصین پرواز، تكنسین‌های فنی هستند و امور فنی و مهندسی ایستگاه را هدایت می‌كنند. این افراد در ساخت و تكمیل ایستگاه فضایی نقش موثری دارند.

آموختن انجام امور روزمره در فضا، علاوه بر انجام كارهایی مانند نحوه داخل و خارج شدن صحیح از فضاپیما، راه‌پیمایی در خلاء، استفاده از دستگاه‌های ورزشی و سایر دستگاه‌هایی كه كاربرد عمومی‌تری در فضا پیدا می‌كند، از جمله آموزش‌هایی است كه تمامی فضانوردان با هر تخصص و با هر هدفی كه به فضا می‌روند اعم از خلبان، دانشمند و یا گردشگر باید به طور كامل در مراكز آموزش فضانوردی بیاموزند.

كشورهای صاحب فناوری پرواز فضایی سرنشین‌دار

تاكنون تنها سه كشور روسیه، ایالات متحده امریكا و چین قادر به انجام پرواز فضایی شده‌اند. در حقیقت تنها این سه كشور فناوری فرستادن انسان به فضا را دارند. سایر كشورهایی كه فضانورد به فضا فرستاده‌اند با همكاری یكی از این سه كشور بوده است. فضاپیماهای عملیاتی كنونی برای انجام پروازهای فضایی سرنشین‌دار سه فضاپیمای سایوز (روسیه)، شاتل فضایی (ایالات متحده) و شنژو (چین) است. در این بین، فضاپیمای سایوز بیشترین تعداد پروازهای فضایی و كمترین سانحه را به خود اختصاص داده است. فضاپیمای شنژو تاكنون تنها دو پرواز داشته است.

تاریخچه پروازهای فضایی سرنشین‌دار

تا فوریه 2008، 262 پرواز فضایی سرنشین‌دار به صد كیلومتری زمین و بالاتر از آن انجام گرفته كه 254 مورد با موفقیت به مدار انجام شده است. 24 نفر نیز پرواز زیرمداری انجام داده‌اند.

كریستر فاگلسنگ، اولین فضانورد سوئد و اولین فضانورد اروپای شمالی، پرواز در دسامبر 2006

تا به امروز، نزدیك به 500 فضانورد حرفه‌ای تربیت شده‌اند. مسافران فضا، بیش از 30.000 نفر-روز (چیزی نزدیك به 82 سال) را در فضا گذرانده‌اند كه از این میزان 100 نفر-روز در راه‌پیمایی فضایی سپری شده است.

اولین انسانی كه از این كره خاكی به فضا رفت، یوری گاگارین، فضانورد اتحاد جماهیر شوروی بود كه در 12 آوریل 1961 با كپسول فضایی ووستوك پروازی 108 دقیقه‌ای به دور زمین انجام داد. مه همان سال، امریكا نیز اولین فضانوردش را با نام آلن شپرد به فضا فرستاد، با این تفاوت كه پرواز او زیرمداری بود.

دو سال بعد از پرواز گاگارین، در ژوئن 1963، روسیه اولین زن را نیز با نام والنتینا تروشكوا به فضا فرستاد. این در حالی است كه اولین زن فضانورد امریكایی درست بیست سال پس از تروشكوا، در ژوئن 1983 به فضا پرواز كرد. اولین امریكایی كه به مدار زمین سفر كرد، سناتور جان گلن بود كه در فوریه 1962 این پرواز را به انجام رساند.

با توسعه فضاپیماها و پرتاب‌كننده‌ها، پروازهای فضایی سرنشین‌دار پیشرفت بیشتری پیدا كردند. سال 1968، ایالات متحده امریكا در ماموریت آپولو8، اولین پرواز به مدار ماه را به انجام رساند. این ماموریت حامل ویلیام اندرس اولین فضانورد متولد آسیا (هنگ كنگ) بود. چندی بعد در ماموریت آپولو 11، در 20 ژوئن 1969 نیل آرمسترانگ قدم بر سطح ماه نهاد.

در 14 مارس 1995 یك فضانورد امریكایی برای اولین بار با فضاپیمایی روسی به فضا رفت. در اكتبر 2003 چین اولین فضانوردش را با فضاپیمای سرنشین‌دار بومی خود، شنژو 5، به فضا فرستاد. دومین پرواز سرنشین‌دار در اكتبر 2005 با شنژوی6 انجام شد. این پرواز حامل دو فضانورد چینی بود و 5 روز به طول انجامید.

ركورد طولانی‌مدت‌ترین اقامت در فضا را والری پولیاكوف روسی با 437 روز و 17 ساعت و 58 دقیقه (پرتاب در 8 ژانویه 1994 و فرود در 22 مارس 1995) در دست دارد. سرگئی كریكالیوف، دیگر فضانورد روسی نیز با سپری كردن مجموعاً 803 روز و 9 ساعت (طی چند مأموریت فضایی) ركورددار بیشترین اقامت در فضا است.

نام نخستین فضانوردان كشورهایی كه تاكنون فضانورد بومی داشته‌اند به همراه تاریخ پرواز و نام ماموریت آنها در جدول 1 آمده است. در این جدول، اس‌تی‌اس مشخص كننده ماموریت شاتل فضایی ایالات متحده است.

فعالیت‌های انجام‌شده در توسعه پروازهای عمومی

در اواسط دهه 60، سخن‌هایی از سفرهای فضایی مردم، در سنای ایالات متحده و بعضی محافل دیگر به‌میان رفت اما بحث‌های جدی در این خصوص درنگرفت. در سال‌های نخست دهه هشتاد میلادی كه درباره ایستگاه بین‌المللی فضایی مطالعه و تحقیق صورت می‌پذیرفت، در رابطه با استفاده‌های متفاوت از این ایستگاه، توسعه سفرهای فضایی برای عموم مردم و سفرهای فضایی خصوصی یا تجاری نیز پیشنهاد شد.

در همان زمان، ناسا تصمیم گرفت كه مردم عادی برای یك بار هم كه شده شانس خود را در پرواز با شاتل فضایی امتحان كنند. در 23 دسامبر سال 1983 بیانیه‌ای از سوی ناسا در دفتر ثبت دولت فدرال این كشور به چاپ رسید كه در آن آمده بود كه ناسا قصد انتخاب شخصی را به عنوان مسافر با شرایط مناسب و سلامتی كافی جهت مسافرت با شاتل فضایی دارد. این برنامه، برنامه شركت در پرواز فضایی نام داشت و با برنامه‌های معلم در فضا و خبرنگار در فضا آغاز شده بود. 11000 نفر برای این سفر تقاضانامه فرستادند. در 27 اوت 1984، رونالد ریگان، رئیس جمهور وقت ایالات متحده اعلام كرد شارون كریستا مك‌آلیف كسی است كه برای این برنامه انتخاب شده است و به عنوان اولین شهروند عادی این كشور به فضا خواهد رفت.

كمی بیش از یك سال بعد، در تاریخ 24 اكتبر 1985، ناسا اعلام كرد  كه یك خبرنگار را هم در آینده به فضا خواهد فرستاد. ناسا تقاضانامه‌های زیادی از داوطلبانی دریافت كرد كه گمان می‌كردند می‌توانند از استعداد خبرنگاری خود در جهت ارتباط برقرار كردن بین سفر فضایی كه انجام خواهند داد و مردم عادی كه تا به حال چنین تجربه‌ای را نداشته‌اند، استفاده كنند. در نهایت، یك هنرمند نیز برای فرستادن به فضا پیشنهاد شد. این برنامه‌ها برای توسعه سفرهای فضایی برای عموم مردم بود، با این تفكر كه فضا باید به روی كسانی غیر از دانشمندان و كاوشگران گشوده شود.

در ژانویه 1986، شاتل فضایی چلنجر كه حامل معلم انتخاب شده، كریستا مك اولیف بود، كمی پس از برخاستن منفجر شد. این پایان برنامه شركت مردم عادی در پروازهای فضایی ایالات متحده بود. سانحه چلنجر فضانوردان و نیز ناوگان فضایی امریكا را برای دو سال و نیم خانه‌نشین كرد و البته همین موضوع باعث شد مسئله ایمنی در شاتل‌ها و فضاپیماها بیشتر مورد توجه قرار گیرد.

پس از پایان جنگ سرد در سال 1991، باز هم توجه به این سو جلب شد. رقابتی كه در خلال جنگ سرد بین دو قدرتِ صاحب فناوری آن دوران، ایالات متحده و شوروی سابق، وجود داشت، باعث پیشرفت‌های بزرگ در صنعت هوافضا شده بود. هم ایالات متحده و هم اتحاد جماهیر شوروی تا آن زمان قیمت زیادی بابت جنگ سرد پرداخته بودند. حجم وسیعی از اطلاعات ایجاد و زمینه‌های جدیدی در علوم و فناوری شكوفا شد. فناوری غول‌آسایی كه تا امروز هیچیك از كشورهای صاحب فناوری نتوانسته‌اند با آن رقابت كنند از همین دوران سرچشمه گرفت. بسیار غیر منطقی و نامعقول بود اگر فناوری نظامی و غیرنظامی فضایی كه تا آن زمان ایجاد شده بود به حال خود رها می‌شد و استفاده مطلوب و مقرون به صرفه‌ای از آن صورت نمی‌گرفت. این فناوری و سرمایه عظیم باید به نحوی مطلوب توسعه پیدا می‌كرد و به نحو مطلوب‌تری نیز در اختیار مردم قرار می‌گرفت، به طوری‌كه مردم در فعالیت‌های فضایی سهیم و شریك شوند.

دولت روسیه به عنوان اولین كشوری كه پرواز فضایی سرنشین‌دار انجام داد و یكی از دو كشوری كه تا آن زمان قادر به انجام این كار بودند فعالیت‌های خود را در این خصوص آغاز كرد. سازمان فضایی تازه تاسیس این كشور، آركی‌آ، كه پس از فروپاشی شوروی سابق و انحلال برنامه‌های فضایی این كشور شكل گرفته بود، برای دوام و ادامه برنامه‌های فضایی خود به شدت با كمبود بودجه مواجه بود. این امر تلاش‌ها و برنامه‌های بزرگ روسیه از جمله ماموریت‌های ماه و یا مشاركت در ساخت ایستگاه بین‌المللی فضایی را با مشكلات زیادی مواجه كرده بود. آركی‌آ فناوری و پایگاه‌های پرتاب به جا مانده از برنامه‌های فضایی شوروی را برای ادامه فعالیت‌های خود به كار گرفت. این سازمان كنترل برنامه‌های فضایی غیرنظامی روسیه را به دست گرفت و آنها را متمركز كرد، كه پروازهای فضایی غیرنظامی سرنشین‌دار و بی‌سرنشین از آن جمله‌اند.

مشكلاتی كه در دهه نود به دولت روسیه هجوم آورده بود، سازمان فضایی این كشور را بر آن داشت تا به دنبال راه‌های دیگری برای سرپا نگه داشتن و ادامه برنامه‌های فضایی این كشور باشد. این امر موجب شد این سازمان نقش رهبر را در پرتاب ماهواره‌های تجاری و نیز گردشگری فضایی به عهده گیرد.

در آخرین سال‌های قرن پیش، سازمان فضایی روسیه اولین اعلان عمومی برای انجام پرواز فضایی تجاری یا خصوصی را صادر كرد.

پروازهای فضایی سرنشین‌دار تجاری

پروازهای فضایی به دو دسته دولتی و تجاری تقسیم می‌شوند. دسته اول را دولت‌ها برای مقاصد گوناگون از مخابرات گرفته تا سنجش از دور و یا تحقیقات علمی خود انجام می‌دهند. چنانچه این پرتاب را بخش خصوصی به انجام رساند و یا دولتی برای شخصی حقیقی و یا دولتی دیگر در ازای دریافت وجه به انجام رساند، پرتاب، تجاری محسوب می‌شود.

پرتاب تجاری خود به دو دسته بی‌سرنشین و سرنشین‌دار تقسیم می‌شود. هم‌اكنون، در بخش بی‌سرنشین، بسیاری از پرتاب‌ها را شركت‌های خصوصی برای سازمان‌های دولتی به انجام می‌رسانند. بخش تجاری برنامه‌های فضایی ایالات متحده، در سال 1984، با تصویب سند پرتاب‌های تجاری فضایی، راه‌اندازی شد. در این سند آمده است، شهروندان ایالات متحده، پیش از انجام یا هدایت پرتاب موشك خود، نیاز به به دست آوردن گواهی‌نامه دارند. تنها استثنا در مورد پرتاب‌هایی است كه توسط/برای دولت انجام می‌شود (مانند ناسا یا نیروی هوایی ایالات متحده).

چنانچه پرتاب تجاری حامل انسان باشد، پرواز فضایی سرنشین‌دار تجاری محسوب می‌شود. در این نوع، بخش دولتی یا خصوصی در ازای دریافت وجه، فضانوردان دولتی یا شخصی را به فضا می‌فرستند. به عنوان مثال دولت روسیه فضانوردان ایالات متحده را با دریافت 21 میلیون دلار با استفاده از فضاپیماها و بهره‌گیری از تسهیلات پرتاب خود به ایستگاه بین‌المللی فضایی می‌برد. این مبلغ برای مسیر رفت و برگشت دو برابر (42 میلیون دلار) می‌شود.

هم‌اكنون علاقه‌مندی رو به‌رشدی برای فضاپیما و پروازهایی كه شركت‌های تجاری و یا حتی افراد حقیقی (شخصی) هزینه آن را تقبل می‌كنند، وجود دارد.

گردشگری فضایی

گردشگری فضایی، پرواز فضایی شخصی و برای اهداف خصوصی یا شخصی است. گردشگری فضایی را می‌توان عرصه جدیدی در صنعت گردشگری دانست.

در این بخش، پروازهای زیرمداری سرنشین‌دار تا چند سال آینده میسر خواهد بود. هم‌اكنون چند شركت خصوصی در دنیا در حال تولید فضاپیمای مناسب انجام این پروازها و راه‌اندازی سفرهای زیرمداری هستند. قیمت بلیت چنین سفری در ابتدا بالا خواهد بود ولی به مرور، با توجه به رقابتی كه در بازار آن پیش‌بینی می‌شود، افت خواهد كرد.

پروازهای مداری سرنشین‌دار در ابعاد گسترده در مراحل بعدی میسر خواهد شد و پیش‌بینی می‌شود كه این بخش از پروازهای فضایی تجاری نیز با سرعت پیشرفت كند. هم‌اكنون سازمان فضایی روسیه دراین بخش به داوطلبان خدمات ارائه می‌كند. این سازمان در ازای دریافت وجه از شهروندان داوطلب، از هر كشوری كه باشند، سفر به فضا و اقامتی چند روزه در ایستگاه فضایی بین‌المللی را برای آنها فراهم می‌كند. با وجود قیمت بسیار بالای این پروازها (20 تا 25 میلیون دلار امریكایی) جذابیت آن به حدی است كه تمام پروازها تا سال 2009 رزرو شده است. گردشگران فضا باید پیش از پرواز، چند ماه در شهرك ستارگان روسیه آموزش‌های لازم را دریافت كنند و از نظر جسمی و روحی نیز برای پرواز صلاحیت داشته باشند.

جذابیت‌های گوناگونی را می‌توان برای گردشگری فضایی برشمرد؛ از تماشای منظره زمین و ستارگان در فضای لایتناهی گرفته تا تجربه بی‌وزنی و انجام كارهای متفاوت در این حالت. صنعت گردشگری فضایی هم‌اكنون با ساخت فرودگاه‌های فضایی در چند نقطه جهان در حال شكل‌گیری است. هم‌اكنون فرودگاه‌هایی در چند ایالت امریكا (نیو مكزیكو، فلوریدا، ویرجینیا، آلاسكا)، سوئد (اسرانگ)، ویسكانزین و نیز سنگاپور و امارات متحده عربی در حال شكل‌گیری است.

اداره هوانوردی فدرال ایالات متحده، كه در سال 2005 اولین سری از قوانین مدون در خصوص گردشگری فضایی را منتشر كرد، بر اساس آمار پیش بینی كرده است گردشگری فضایی تا پیش از سال 2021، می‌تواند بیش از 1 میلیارد دلار در سال درآمد داشته باشد. بنا بر اعلام این اداره، بیشترین سهم بازار در حال پیدایش، پروازهای زیرمداری با پتانسیل 15000 مسافر و 700 میلیون دلار درآمد در سال خواهد بود. پروازهای مداری می‌تواند تا 60 مسافر و تولید 300 میلیون دلار در سال را دربرگیرد.

شرایط فیزیكی و بدنی در فضا

سفر به فضا هیچ خطری برای سلامتی انسان ندارد. البته همواره الزامات پزشكی باید درنظر گرفته شود و تجهیزات دارویی و پزشكی در زمره اولین ضروریات محسوب می‌شود. در این زمینه حداقل همان میزان سختگیری و ملاحظه‌ای كه در اردوهای قطب شمال و یا كوهنوردی‌های طولانی‌مدت به كار می‌رود، لازم است. اما سفر فضایی در حالت كلی روی سلامت انسان تأثیر منفی نمی‌گذارد. گواه این مطلب، سلامت كامل فضانوردان قدیم و جدید، مانند وضعیت خوب جسمانی سناتور گلن است كه در سن 76 سالگی پرواز موفقی با شاتل فضایی انجام داد. وی كه در سلامت كامل به سر می‌برد، هنوز هم دائماً با هواپیما پرواز می‌كند.

تنها موردی كه در سفر فضایی ممكن است وجود داشته باشد حالت‌های (تهوع و سرگیجه) ناشی از حركت است كه به آن در اصطلاح فضازدگی می‌گویند و حالتی شبیه به دریازدگی است كه با داروهای معمول این بیماری می‌تواند برطرف شود.

قوانین مدون شده پروازهای تجاری سرنشین‌دار

اداره هوانوردی فدرال (اف‌ای‌ای) امریكا، در دسامبر 2005، بیش از 120 صفحه قانون درباره پروازهای فضایی منتشر كرد. این قوانین كه در حقیقت آینده گردشگری فضایی را قانون‌گذاری می‌كند، همه چیز، از استانداردهای پزشكی گرفته تا آموزش‌های پیش از پرواز را در بر می‌گیرد. پیش از سفر به فضا، كه به نوعی خارج از دنیای عادی ما است، شركت‌های گردشگری باید شركت‌كنندگان در پروازهای فضایی یا همان مسافران فضایی را از خطرات سفر آگاه كنند. مسافران هم باید پیش از سوار شدن به فضاپیما، رضایت‌نامه كتبی بدهند.

در این قوانین پیشنهاد می‌شود از مسافران فضایی آزمایشات فیزیكی به عمل آید، اما این امر ضروری نیست. مگر اینكه بنا بر نظر اف‌ای‌ای نیاز واضحی در این زمینه احساس شود. همچنین مسافران باید بدانند در موارد ضروری مانند از بین رفتن فشار داخل كابین، یا مشاهده دود یا آتش چه كاری انجام دهند، علاوه بر این در مورد نحوه خارج شدن درست از وسیله نقلیه آموزش‌های لازم را دریافت كنند. ضمناً خلبانان وسایل نقلیه فضایی باید گواهینامه خلبانی از اف‌ای‌ای داشته باشند و نیز نشان دهند كه نحوه كاركردن با وسیله نقلیه را به درستی می‌دانند. هر یك از اعضای خدمه باید گواهینامه پزشكی مبتنی بر یك سال پرواز داشته باشند و همچنین مطابق همین قوانین، وضعیت فیزیكی و ذهنی اعضای خدمه "باید برای ایفای نقش‌های وابسته به ایمنی كافی باشد". طرح مذكور شامل خود مشخصات وسایل نقلیه نمی‌شود اما خدمه باید آگاهی پیدا كنند كه وسیله نقلیه به مردم آسیبی نمی‌رساند.

قوانین دیگری كه پیش از تدوین این قوانین وجود داشت، بخشی از فعالیت‌های فضایی بخش خصوصی مانند پرتاب‌های تجاری ماهواره‌ها را شامل می‌شده است اما تا به امروز قانونی كه شامل حال پروازهای فضایی خصوصی مردم شود، وجود نداشته است. طرح 123 صفحه‌ای اداره هوانوری فدرال، اولین قوانین مدون دولتی در این خصوص است.

گردآوری و تنظیم: محسن مرادی