دل ماه می گیرد

تبیان : صحبتمان را با یک واقعه تاریخی آغاز می کنیم. ماجرای مشهور کریستف کلمب و آن ماه گرفتگی معروف چه بود ؟

** داستان کریستف کلمب بسیار جالب است. با توجه به این که در آن زمان دانش در مشرق زمین بود و اکثر کالاهای مورد نیاز اروپاییان در شرق به مقدار کافی وجود داشت اروپا به نفوذ و داخل شدن در آسیا نیاز داشت. در آن زمان کشورهای غربی اروپا، نظیر پرتغال یا اسپانیا که به نسبت سایر کشورها از آسیا دورتر بودند، جهت رسیدن به مشرق زمین مجبور به دور زدن آفریقا می شدند. در اینجا بود که کریستف کلمب پیشنهاد داد تا از مسیر جدیدتری به آسیا برود. توجه داشته باشید که اگر چه در سال های دور، ارسطو در زمان ماه گرفتگی از روی سایه زمین بر روی ماه متوجه کروی بودن زمین شده بود اما به دلیل این که اکثر مردم کروی بودن زمین را به طور تجربی و عینی لمس نکرده بودند نمی توانستند موفقیت کریستف کلمب را متصور شوند.

کریستف کلمب در سال 1502 در 4 امین سفر خود تصمیم می گیرد تا برای اولین بار آمریکا را رد کند و به مناطق تازه تری قدم بگذارد. اما در خلال این سفر مشکلی برای او پیش می آید که مجبور می شود در جاماییکا توقف کند. کریستف کلمب با اهدای (داد و ستد) بدلیجات و اشیا مختلف به بومی های جاماییکا از آنها آب و غذا دریافت می کند اما سرانجام با اتمام اشیا کشتی توجه به این‌مسئله كه كریستوف كلمب نتوانست به اهدافی كه به ساكنین كشتی از جمله فتح سرزمین‌های جدید و یافتن طال نرسیده بود هرج و مرج در بین یاران کریستف کلمب به وقوع می پیوندد و آن ها اقدام به غارت بومیان می کنند. این کار باعث می شود تا مردم جاماییکا از دادن غذا به کریستف کلمب و یارانش امتناع کنند و آن ها را تحت فشار قرار بدهند. سعی و تلاش کریستف کلمب نیز در متقاعد کردن سران آن ها راه به جایی نمی برد.

کریستف کلمب در کشتی خود کتابی از یک اخترشناس آلمانی به همراه داشت که در آن به اکثر پدیده های نجومی از جمله ماه گرفتی اشاره شده بود. به طور کاملا تصادفی کریستف کلمب متوجه در پیش بودن یک خسوف در روزهای آینده می شود. از طرفی او در اثر معاشرت چند وقته با بومیان، متوجه می شود که آن ها تقدس خاصی برای خورشید و ماه قائل هستند. این آگاهی از یک سو و فقدان آذوقه از طرف دیگر باعث شد تا کریستف کلمب از این قضیه به نوعی سواستفاده بکند!

تبیان : و در ادامه احتمالا کریستف کلمب این گونه تظاهر می کند که او می تواند موجب گرفته شدن ماه بشود؟

** بله. او قبل از زمان ماه گرفتگی به بومیان متذکر می شود که خدای وی از کرده آنان خشمگین است و قصد دارد به عنوان عذاب، ماه را از آن ها بپوشاند. بومیان با دیدن ماه گرفته در افق دست به دامان کریستف کلمب می شوند و از او می خواهند تا آن ها را ببخشد. کریستف کلمب با علم به زمان پایان ماه گرفتگی اندکی به راز و نیاز با خدای ظاهری خود می پردازد و سرانجام به بومیان می گوید خداوند به شرطی آن ها را خواهد بخشید که به وی و یارانش آب و غذا بدهند. به این ترتیب کریستف کلمب جان خود و یارانش را به طور کامل نجات می دهد.

تبیان : کریستف کلمب از جهل مردم و خرافه پرستی آن ها استفاده کرد و توانست جان خودش را نجات دهد. فکر می کنید هنوز هم خرافه پرستی در مورد خسوف و کسوف وجود دارد؟

** مردم باستان معمولا این گونه پدیده ها را شوم می دانستند چرا که ماه و خورشید به طور ملموس با زندگی آن ها در ارتباط بود و وجود گرفتگی در آن دو موجب نگرانی و ترس آن ها می شد. این ترس و وحشت در زمان "ماه گرفتگی های کلی" بیشتر به چشم می خورد چرا که در زمان خسوف کلی، ماه به رنگ قرمز درمی آید و همان طور که می دانید رنگ قرمز نماد جنگ و خون است.

بحث خرافات ماه گرفتگی هنوز هم در بین مردم جریان دارد مثل موضوعی که بعضی از مردم درباره زنان حامله در زمان خسوف مطرح می کنند که واقعا اشتباه است. جالب است بدانید در 25 شهریور سال 57 که زلزله طبس رخ داد دقیقا شامگاه همان روز نیز یک ماه گرفتگی کلی رخ داد. آن زمان خرافات عجیبی در میان مردم ایران مطرح شد مبنی بر این که وقوع زلزله با خسوف در ارتباط است!

همان طور که می دانید در زمان فوت پسر پیامبر (ص) خورشید گرفتگی رخ داد و یاران ایشان به غلط گرفت خورشید را با درگذشت پسر ایشان مرتبط دانستند. در آن زمان بود که پیامبر(ص) فرمودند که این گرفتگی ارتباطی با فوت پسر ایشان ندارد و مردم را به خواندن نماز آیات راهنمایی کردند. در واقع خواندن نماز آیات برای درک نشانه ای از آیات خداوند تبارک و تعالی است و بهتر است در زمان چنین پدیده هایی به جای خرافه گرایی و خرافه پرستی در آیات طبیعی خداوند تامل کنیم.

از نگاه من تکرار خورشید گرفتگی و ماه گرفتگی که یکی از نشانه های روز قیامت محسوب می شوند زنگ خطر و پیغامی است از طرف خدا برای توجه به قیامت.

تبیان : اگر به هر دلیلی این خسوف را از دست بدهیم چقدر باید منتظر باشیم تا ماه گرفتگی بعدی را مشاهده کنیم؟

** ماه گرفتگی کلی بعدی 19 آذر ماه رخ می دهد که در ایران نیز قابل مشاهده است. البته در این خسوف تقریبا ماه به صورت گرفته طلوع خواهد کرد.

اما در واقع ماه گرفتگی پیش رو ویژگی های خاصی دارد که آن را نسبت به سایر خسوف ها از جمله خسوف 19 آذر متمایز می کند و بهتر است آن را از دست ندهید!

تبیان : به بعضی از این ویژگی ها اشاره می فرمایید؟

** ماه در حدود یک چهارم زمین است به همین دلیل با توجه به فاصله حدودی 365000 هزار تا 400000 هزار کیلومتری که از زمین دارد به راحتی می تواند در سایه زمین قرار گیرد.

باید یادآوری کنم که ما سه نوع ماه گرفتگی داریم:

- خسوف نیم سایه ای که ماه از قسمت نیم سایه ی زمین عبور کند.

- خسوف جزیی که بخشی از ماه از سایه ی زمین عبور کند.

- خسوف کلی که تمام ماه از داخل سایه ی زمین عبور کند.

زمانی که ماه گرفتگی کلی رخ می دهد در اکثر مواقع ماه از نزدیکی لبه سایه زمین عبور می کند اما در خسوف پیش رو ماه از مرکز سایه عبور می کند. در واقع در این خسوف ماه از قطر سایه عبور خواهد کرد و این موضوع باعث طولانی تر شدن زمان گرفت می شود. تقریبا 4 دهه است که شاهد چنین ماه گرفتگی طولانی نبوده ایم.

جالب است بدانید رکورد طولانی ترین ماه گرفتگی در حدود 107 دقیقه در چند سده گذشته به ثبت رسیده است درحالی که خسوف پیش رو 100 دقیقه است و این یعنی ما شاهد یکی از طولانی ترین گرفت ها خواهیم بود. خسوف 19 آذر ماه نیز در حدود 51 دقیقه طول می کشد که تقریبا یک دوم این ماه گرفتگی است.

مورد بعدی که از ویژگی های این ماه گرفتگی به حساب می آید میزان تیرگی آن است. در حدود 19 سال است که در خسوف ها شاهد تیره شدن ماه یا به اصطلاح خودمان ناپدید شدن ماه نبوده ایم. در واقع اکثر مواقع شاهد ماه گرفتگی های روشن هستیم اما در این ماه گرفتگی می توانیم شاهد خسوفی تیره رنگ باشیم. درصد بالای تیرگی ماه در این خسوف نیز به خاطر عبور ماه از مرکز سایه است.

تبیان : مقیاسی برای اندازه گیری این تیرگی هم وجود دارد؟

** آندره دانژون اخترشناس فرانسوی با بررسی زمین تاب زمین و دستگاهی که در اختیار داشت به این نتیجه رسید که در هر ماه گرفتگی می توانیم شاهد 5 نوع رنگ مختلف باشیم و آن ها را به ترتیب از L=0 تا L=4 تقسیم بندی کرد. به این نحو که در L=0 ما شاهد خسوفی تیره و در L=4 شاهد خسوفی روشن خواهیم بود.

تبیان : به جز محل قرار گیری ماه نسبت به سایه زمین که انواع سه گانه ماه گرفتگی را سبب می شود، این رنگ بندی های مختلف ماه در زمان خسوف به چه علتی روی می دهند؟

** عوامل مختلفی در این موضوع دخیل هستند که اولین و مهمترین عامل جو زمین است. در واقع همین جو است که باعث می شود ماه به رنگ قرمز ظاهر شود.

به بیان ساده می توان این گونه توضیح داد: نوری که از خورشید وارد زمین می شود توسط جو شکسته و طیف نورهای نزدیک به آبی در زمین پخش می شود و طیف نورهای نزدیک به قرمز از جو زمین با اندکی شکست عبور می کنند. زمانی که طیف نور نزدیک به قرمز از جو زمین عبور می کند به ماه می رسد و رنگ آن را بر اساس مقیاس دانژون تغییر می دهد. حال زمانی که جو آلوده ، پوشیده از ابر، سرشار از خاکسترهای آتش فشانی و یا غبار باشد باعث تیره شدن بیشتر ماه در زمان خسوف می شود. برای مثال در سال 1991 آتش فشانی در فیلیپین فوران عظیمی کرد به طوری که ارتفاع خاکسترها به 45 کیلومتر می رسید و جنوب شرق آسیا را به طور کامل در خاکستر فرو برد. این خاکسترها مدت بسیاری در جو باقی مانند تا جایی که در سال بعد در جریان خسوف كلی که اتفاق افتاد ماه به شدت تیره شد و در واقع L آن به صفر رسید.

برای خسوف پیش رو بر اساس بررسی هایی که انجام دادم جو شمالی زمین اندکی غبار آلود است. فوران آتش فشان ایسلند، آتش سوزی جنگل های آمریکا، اتفاقی که در ژاپن رخ داد و ... مواردی هستند که باعث غبارآلود ماندن جو زمین شده اند. البته میزان این غبارها زیاد نیست و در لایه های پایینی جو قرار دارند.

پس هرچه جو آلوده تر باشد میزان عبور نور از آن کمتر است و شاهد خسوفی تیره تر خواهیم بود.

دقیقا.

به جز جو، موارد دیگری نیز در تعیین رنگ خسوف موثر هستند که یکی از آن ها میزان نزدیکی ماه به مرکز سایه و دیگری قرار گرفتن ماه در اوج یا حضیض مداری است.

در ماه گرفتگی پیش رو عامل دوم و سوم تقریبا مهیا است یعنی هم ماه به مرکز سایه نزدیک است و هم در حضیض مداری اش قرار گرفته است. حال اگر مورد اول نیز برقرار باشد شاهد یک ماه گرفتگی تیره خواهیم بود.

تبیان : این ماه گرفتگی در همه جای ایران قابل مشاهده است؟

** بله این ماه گرفتگی در همه جای ایران قابل مشاهده است و برعکس خورشیدگرفتگی که در مناطق مختلف به صورت های گوناگون رویت می شود در همه جا به یک نوع دیده خواهد شد.

تفاوت خسوف و کسوف این است که در خسوف ماه وارد سایه زمین می شود پس هر کس که بتواند در هرجا ماه را مشاهده کند آن را گرفته می بیند اما در خورشیدگرفتگی این زمین است که وارد سایه ماه شده و فقط مناطقی شاهد گرفت خورشید هستند که درون سایه ماه بر روی زمین باشند. به همین جهت با این که تعداد ماه گرفتگی و خورشید گرفتگی یکسان است اما از لحاظ مشاهده، تعداد خسوفی که هر شخص دیده است از تعداد خورشیدگرفتگی بیشتر است.

تبیان : بهترین زمان برای رویت این پدیده چه ساعتی است؟

** از حدود ساعت 9:55 شب دقیقه ماه گرفتگی نیم سایه ای آغاز می شود. در این زمان اگر ماه را نگاه کنید احتمالا به نظر می رسد که ماه گرفتگی رخ نداده است اما توجه داشته باشید که در این زمان ماه وارد نیم سایه زمین شده است و باید یک ساعتی صبر کرد. در حدود ساعت 10:52 اگر به ماه نگاه کنید قسمتی از ماه تیره تر از بقیه جاها به نظر می رسد در این زمان ممکن است تصور کنید ماه گرفتگی کلی شروع شده است اما این نیم سایه زمین است که در این مناطق به خاطر کمتر شدن رسیدن نور خورشید به آن تیره تر به نظر می رسد. در این زمان تازه ماه گرفتگی جزیی آغاز می شود و ماه کم کم وارد سایه زمین می شود. این اتفاق در حدود یک ساعت به طول می انجامد تا این که در ساعت 11:52 ماه گرفتگی کلی آغاز می شود و ماه به طور کامل وارد سایه زمین می شود.

اگر در ابتدای گرفتگی کلی، نور قرمز تیره بر سطح ماه مشاهده شد این بدان معنی است که در اواسط ماه گرفتگی ماه ناپدید خواهد شد اما اگر در ابتدای ماه گرفتگی شاهد رنگ پرتقالی بر سطح ماه بودیم با ماه گرفتگی روشن تری مواجه هستیم.

تبیان : نگاه کردن به ماه در زمان خسوف خطرناک است؟

** به هیچ عنوان خطرناک نیست. البته ماه بدر نور خیره کننده ای دارد که اگر با ابزار اپتیکی به آن نگاه می کنید بهتر است از فیلتر ماه استفاده شود اما در کل رویت ماه در زمان خسوف بر عکس کسوف خطری در بر ندارد.

تبیان : چه فعالیت های رصدی یا علمی را می توانیم در زمان ماه گرفتگی انجام بدهیم؟

** پروژه های علمی بسیار زیادی را می توان در این زمان انجام داد اما افراد علاقه مندی که به طور حرفه ای نجوم را دنبال نمی کنند می توانند فعالیت های زیر را انجام دهند:

1- کشیدن اسکیج از خسوف. بدین معنی که از تمام مراحل ماه گرفتگی یک طرح یا نقاشی بکشید. مثلا شروع ماه گرفتگی جزیی، شروع ماه گرفتگی کلی، اوج گرفتگی کلی و .. را با رنگ های مختلف طراحی و رنگ آمیزی کنید.

2- عکاسی . البته عکاسی از خسوف به دلیل نور کم کمی مشکل است اما با این حال می توان از خسوف تصاویر زیبا و بدیعی تهیه کرد. برای مثال می توان با یک دوربین آنالوگ ساده تصویری از تمام مراحل خسوف را ثبت کرد که به آن عکس دمبلی ماه گرفتگی گفته می شود.

به جز عکاسی، به وسیله دوربین های فیلم برداری که امکان زوم دستی داشته باشند به راحتی می توان از خسوف فیلم برداری کرد.

3- زمان های مختلف رخ دادن خسوف جزیی و کلی را تخمین بزنید و با زمان های اعلام شده مطابقت دهید.

4- قدر آسمان را در زمان ماه گرفتگی بسنجید. شما به راحتی می توانید با مقایسه قدر ستارگانی که آن ها را می شناسید قدر آسمان را در زمان ماه گرفتگی بسنجید.

5- ماه گرفتگی جزیی که شروع می شود سایه زمین آرام آرام سطح ماه را در می نوردد و دهانه ها و دریاهای آن را می پوشاند. می توان از قبل یکی از این دهانه ها را انتخاب کرد و مشخص کرد که سایه زمین چه زمانی آن ها را می پوشاند. این کار فواید بسیاری دارد مثلا اگر شما فاصله دو دهانه ماه از یکدیگر را داشته باشید می توانید با ثبت زمان های گرفتگی آن ها، سرعت زاویه ای ماه را تعیین کنید.

6- می توان مقیاس دانژون را در زمان ماه گرفتگی کلی تعیین کرد . این کار باید در زمان اوج گرفت انجام شود که در ساعت 00:44 دقیقه بامداد رخ می دهد.

تبیان : با توجه به این که می دانیم در زمان گرفتگی ماه باید کامل باشد. آیا می توان اینگونه نتیجه گرفت که هر زمان ماه گرفتگی رخ می دهد شب 14 ام ماه قمری است. یعنی می توان از روی خسوف، روز ماه قمری را تعیین کرد؟ 

** دیده شدن خسوف در شب چهاردهم بستگی بسیاری به این دارد كه ماه زمان مقارنه تا ماه بدر را در چه حالت مداری باشد. اگر این فاصله را در حضیض باشد ماه زودتر به محل قرار می‌رسد و آن‌گاه خسوف یك شب زودتر رخ می‌دهد و در ماه شب سیزدهم شاهد خسوف كلی خواهیم بود. اگر در اوج باشد دیرتر رخ می‌دهد و ما در شب پانزدهم شاهد خسوف خواهیم بود و اگر مانند شرایط حاضر ماه در بین اوج و حضیض باشد آن‌گاه در شب چهاردهم رخ خواهد داد. پس خسوف كلی به تنهایی ملاك مناسبی برای تأیین روز ماه قمری نیست.

تبیان : موردی هست که بخواهید در پایان به آن اشاره کنید؟

** کارهای مطالعاتی در زمینه ثبت فعالیت های رصدی در ایران انجام نمی شود. معمولا ما هیچ گاه در زمان چنین پدیده هایی دست به کار علمی نمی زنیم و به ثبت چند عکس بسنده می کنیم. در واقع بهتر است منجمان آماتور ما به تماشای صرف این پدیده اکتفا نکنند و دست به فعالیت هایی رصدی و پردازشی بزنند.

م. ح. اربابی فر

بخش دانش و زندگی تبیان