اقمار گالیله ای
حدود چهار و نیم میلیارد سال است که هشت سیاره منظومه شمسی، به طور منظم و بی وقفه به دور خورشید در گردش اند. بعد از چهار سیاره اول کوچک و خاکی، به سیاره پر رمز و راز و غول پیکر مشتری می رسیم. مشتری یا همان برجیس علاوه بر دارا بودن عنوان بزرگ ترین سیاره منظومه شمسی به دلیل وجود لکه ی سرخ رنگ بزرگ بر سطح آن که چشم مشتری می نامند و اقمار گالیله ای اش، از معروف ترین سیارات است و کمتر کسی است که نام این سیاره را نشنیده باشد.
اما عنوان "اقمار گالیله ای" که در ارتباط با چهار قمر معروف مشتری است، از کجا شکل گرفته است؟ با توجه به مطالعاتی که تاکنون صورت گرفته است، تعداد 69 قمر که بر گرد سیاره مشتری در گردش اند به ثبت رسیده است. اما از میان این اقمار، 4 قمر از بزرگ ترین اقمار مشتری که حتی با دوربین های دوچشمی امروزه قابل روئیت اند، بسیار معروف هستند.
در سال 1609 میلادی اولین تلسکوپ توسط فردی به نام گالیله اختراع شد. با اینکه این تلسکوپ هزاران بار از تلسکوپ های نوری امروزی ضعیف تر بود، اما گالیله به وسیله آن کشفیات مهمی انجام داد و هم اکنون نام او به عنوان یکی از بزرگ ترین دانشمندان در عرصه علم نجوم، فیزیک و ریاضیات می درخشد.
گالیلئو گالیله در سال 1564 در شهر پیزای ایتالیا دیده به جهان گشود و در همانجا شروع به تحصیل کرد. گالیله تا سن 19 سالگی، تمام مطالعات خود را بر ادبیات متمرکز کرده بود اما در نهایت در دانشگاه رشته پزشکی را انتخاب کرد تا اینکه روزی در یکی از مراسم مذهبی کلیسا، نوسان چهل چراغی که در بالای سرش بود، توجه او را جلب کرد. او هنوز دانشجوی رشته پزشکی بود که اولین کشف بزرگ خود را انجام داد. گالیله هنگام مشاهده نوسان چهل چراغ متوجه شده بود که اگرچه دامنه نوسان هربار کوتاه تر می شود، اما زمان نوسان همواره ثابت باقی می ماند. به این ترتیب پس از انجام آزمایشات فراوان، گالیله قانون آونگ را کشف کرد. امروزه قانون آونگ گالیله همچنان در امور گوناگون به کار می رود.
گالیله در سال 1588 در دانشگاه پیزا مدرک استادی گرفت و در همانجا به تدریس ریاضیات مشغول شد. یک سال بعد او دومین کشف بزرگ علمی خود را به انجام رسانید، کشفی که باعث انقضاء یک نظریه دو هزار ساله شد. در آن زمان بخش بزرگی از علوم بر اساس فرضیه های فیلسوف بزرگ یونانی ارسطو، بنا شده بود. اما گالیله ادعا کرد که طرح ارسطو درباره اینکه "اجسام سنگین، تندتر از اجسام سبک سقوط می کنند" اشتباه است. او برای اثبات این خطا اساتید هم دانشگاهی خود را به بالاترین طبقه برج مایل پیزا دعوت کرد و دو گلوله توپ یکی به وزن 5 کیلو و دیگری به وزن نیم کیلو را از فراز برج به پایین رها کرد. همه ی حاضران در کمال شگفتی مشاهده کردند که هر دو گلوله به طور همزمان به زمین رسید. به این ترتیب، گالیله ثابت کرد که سرعت سقوط اجسام به وزن آنها بستگی ندارد.
گالیله به مطالعات خود ادامه داد تا اینکه، ناگهان شایع شد که در سوئیس توانسته اند با ترکیب عدسی‌ها وسیله ای بسازند که با آن اجسام را از مسافت های دور مشاهده نمایند. در این زمان، گالیله هم موفق به ساختن دوربین مشابهی گردید كه قدرت زیادی نداشت. اما گالیله فوراً دوربین را به طرف آسمان گرفت. مشاهده مناظری که تا آن زمان هیچ چشمی قادر به تماشای آن نبود، شور و شعف فراوانی در وی به وجود آورد. گالیله مشاهده کرد که ماه بر خلاف گفته ارسطو که آن را کره ای صاف و صیقلی می دانست، پوشیده از کوه ها و دره هایی است که نور خورشید آنها را بیشتر مشخص می سازد. علاوه بر آن وی لکه های خورشید را به چشم دید. در نهایت گالیله با تلسکوپ ابتدایی خود چهار قمر کوچک را مشاهده کرد که به دور سیاره مشتری در حرکت هستند.
چهار قمری که گالیله با تلسکوپ خود مشاهده کرد در اصل از بزرگترین اقمار مشتری هستند که به ترتیب فاصله از این سیاره عبارتند از یو، اروپا، گانیمد و کالیستو. بزرگ ترین قمر سیاره مشتری گانیمد است که با قطری برابر با ۵۲۶۸ کیلومتر بزرگ تر از سیاره عطارد می‌باشد. بعد از آن کالیستو با قطری برابر با ۴۸۰۶ کیلومتر اندکی کوچک تر از عطارد می‌باشد. حرکت اقمار به دور سیاره مشتری به ترتیب: یو در کمتر از دور روز، اروپا در سه روز و نیم، گانیمد در یک هفته و کالیسو در حدود هفده روز، مشتری را دور می‌زنند.
بعدها گالیله در تلسکوپ خود راه شیری را نیز رصد کرد و دریافت که ستاره های راه شیری آنقدر زیاد است که در ذهن نمی گنجد. اما شاید بزرگ ترین رصد او کشف اقمار چهار گانه سیاره مشتری باشد که به یاد این دانشمند بزرگ این اقمار به "اقمار گالیله ای" نام نهاده شدند. 400 سال بعد از رصد آسمان با اولین تلسکوپ دست ساز بشر، یعنی سال 2009 میلادی این سال از طرف اتحادیه بین‌المللی نجوم به عنوان سال جهانی نجوم و سال برزگداشت و رواج ستاره‌شناسی نام نهاده شد. در سال جهانی نجوم پروژه ای با عنوان "شب های گالیله ای" برگزار شد. در شبی که این پروژه به اجرا درآمد مشتری و اقمارش دقیقاً به همان حالتی بودند که گالیله 400 سال پیش آنها را از پشت تلسکوپ ابتدایی اش رصد کرده بود.
اما سرگذشت گالیله به همین جا ختم نشد. وی در سال 1610 نتایج تمام مشاهداتش را در قالب کتابی به نام "قاصد آسمان"منتشر نمود. انتشار این کتاب تنها تحسین و تمجید به همراه نداشت، بلکه جمعی از مردم، علیه او اعتراض کردند و او در جواب فقط می گفت، با چشم خود در دوربین نگاه کنید تا اشتباه شما برطرف شود.
گالیله بر مبنای مشاهدات و پژوهش های خود، فرضیه ی علمی که کوپرنیک نیم قرن پیش از او ارائه کرده بود مبنی بر اینکه "زمین در مرکز عالم قرار ندارد و این خورشید است که مرکزیت دارد و زمین و سیاره ها به دور آن می گردند" به اثبات رساند. اما این اعلامیه با اعتراضات شدیدی روبه رو شد و از سوی کلیسای کاتولیک به شدت محکوم گردید. تا اینکه در سال 1633 گالیله را واردار کردند تا توبه نامه ای را مبنی بر رد ارائه نظریه "خورشید مرکزی" امضاء کند. اما گالیله تا پایان عمر، بر اعتقاد خویش پا برجا ماند. او به طور پنهانی به آزمایش‌های تجربی خود ادامه داد و پیش از آنکه در سال 1642 دار فانی را وداع گوید، دو کتاب ارزشمند دیگر را نیز به رشته تحریر درآورد. آثار او در سال 1835 از سوی کلیسای کاتولیک از لیست سیاه خارج شد و اجازه انتشار یافت. امروزه ما گالیله را به عنوان دانشمندی پرتلاش که بشریت بسیار به او مدیون است، می شناسیم. او به جهانیان آموخت که می توان نظریه هایی که اشتباه هستند، رد کرد و نظریه های جدیدی را بنیان گذارد.
الهام گارسچی بخش دانش و زندگی تبیان
