ردپای یک ابرنواختر ناشناخته در متون مورخین ایرانی
در مقاله ی قبل راجع به ابرنواختر تیکو و گزارشهای آن در یکی از کتب تاریخی ایرانی پرداختیم. در این قسمت از یک شاهد عینی نام می بریم که خود ابرنواختر تیکو را در 1572 دیده است:
نوشته‌های حسن بیگ روملو در کتابی به نام «احسن تواریخ» به شاه اسمعیل دوم عرضه شده است. در این کتاب اگر به حوادث سال 980 مراجعه کنیم باز هم نشانه‌هایی از ثبت ابرنواختر سال 1572ی‌بینم. هر چند که گزارش روملو با گزارش قزوینی اندکی تفاوت دارد، اما نکته‌ای بسیار مهم در گزارش روملو موجود است که شایسته‌ی توجه و پژوهش‌های بیشتر است. با هم به گزارش روملو نگاهی می‌اندازیم تا نکته‌ی بدیع گزارش وی را پیدا کنیم
«در این سال آتشی در آسمان در جنب قطب شمالی ظاهر شده تا مدت 9ماه امتداد یافته، آخر از نظرها غایب شد. قبل از این، در زمان انس پادشاه روم که معاصر قباد پدر انوشیروان بود این نوع علامتی در قطب شمالی واقع شد، مدت هفت ماه امتداد یافته آخر به طریق خاکستر فرو ریخته بعد از آن علت طاعون در بلاد روم واقع شد»
در همین نوشته‌ی کوتاه نکات بسیاری نهفته است. می‌بینیم که روملو هم به «جنب قطب شمالی» اشاره می‌کند ولی آنجا که از مدت زمان مرئی بودن «آتش» سخن می‌گوید به جای هفت ماه به 9ماه اشاره می‌کند؛ با مقایسه مدتی که قزوینی و روملو اشاره می‌کنند و همچنین مدت صحیح 15ماهی که تیکو به رصد ابرنواختر پرداخته، می‌توان این احتمال را قوی‌تر دانست که رصدگران، اخترشناسان و اختربینان تنها تا زمانی که ابرنواختر 1572درخشان‌تر از سایر ستاره‌های ذات الکرسی بوده به آن توجه داشته‌اند و تا زمان محو کامل آن به رصد و پیگیری سرنوشت این ستاره‌ی جدید نپرداختند.
ولی نکته‌ی بسیار مهم در گزارش حسن بیگ روملو، اشاره‌ی وی به یک پدیده‌ی مشابه است پدیده‌ای که در زمان حکومت قباد ساسانی رخ داده است. وی در این گزارش از پادشاه روم «انس» نام می‌برد که همان آناستاسیوس اول Anastasius I است. آناستاسیوس اول در فاصله‌ی سال‌های 491تا 518امپراتور روم بود.
یک ابرنواختر ناشناخته؟!
متاسفانه ما نمی‌دانیم که منبع و ماخذ حسن بیگ روملو در نقل این گزارش چه بوده است تا با آگاهی‌های بیشتری در مورد صحت و سقم آن اظهار نظر کنیم. ولی در عین حال نمی‌توانیم از کنار این گزارش هم بی‌تفاوت عبور کنیم؛ بلکه باید با مطرح کردن احتمالات و همچنین پژوهش‌های بیشتر در اثبات درستی یا نادرستی این سخن، بیشتر بکوشیم.
نخستین نکته‌ای که باید به آن توجه کنیم، این است که در فهرست‌هایی که امروزه از ابرنواخترهای ثبت شده ارائه می‌گردد، در فاصله‌ی سال‌های 437تا 827شاهد ثبت هیچ ابرنواختری نیستیم. پس ما یا با یک ثبت جدید ابرنواختری روبه‌رو هستیم و یا با یک خطای تاریخ‌نگاری. البته می‌توان این احتمال را پیش کشید که ابرنواختر یاد شده از سوی روملو همان ابرنواختر سال 437میلادی بوده است. یعنی زمانی که بهرام گور بر ایران حکم می‌رانده.
نکته‌ی دوم این است که زمان یاد شده برای پدیدار شدن این ابرنواختر احتمالی (یعنی همان زمان قباد)، مصادف با بسیاری از آشفتگی‌های مذهبی و سیاسی در ایران است. در همین زمان است که قحطی عظیمی در ایران روی می‌دهد و به دنبال این قحطی کار مزدک و پیروان وی بالا می‌گیرد و در نهایت هم این غائله با کشتار بی‌رحمانه‌ی مزدکیان خاتمه می‌یابد. داستان مزدک و سلطنت قباد در شاهنامه‌ی فردوسی به تفضیل بیان شده، ولی در هیچ کجای این داستان نشانه‌ای از وقوع چنین پدیده‌ای وجود ندارد (هر چند که باید اذعان داشت بیان نشدن یک حادثه در یک کتاب نمی‌تواند دلیلی بر روی ندادن آن حادثه باشد؛ ضمن این که در شاهنامه‌ی فردوسی از سایر ابرنواخترهایی که امروزه در پدیدار شدنشان شکی نداریم هم گزارشی نداریم) در کتاب سیاست‌نامه‌ی خواجه نظام الملک هم که قسمتی از آن به شرح حال مزدک اختصاص یافته، باز چیزی نمی‌بینیم، البته در این کتاب می‌بینیم که از مزدک به عنوان منجم هم یاد می‌شود.
نکته‌ی سومی که می‌توان به آن توجه کرد ظهور طاعون است، این بیماری در بسیاری از موارد محدود به یک شهر یا منطقه می‌شده است و به عنوان نگارنده‌ی این مقاله باید اذعان کنم که یافتن یا تهیه‌ی فهرستی از مناطق و زمان‌هایی که در بازه‌ی زمانی یادشده گرفتار طاعون شده‌اند از توانایی علمی بنده خارج است؛ با این حال اگر شیوع طاعون آنچنان گسترده بوده که موجب به یاد ماندن ابرنواختر شده است، باید به همه‌گیری سال‌های 541و 542میلادی اشاره کنیم. بر اثر این همه‌گیری، که اولین همه‌گیری ثبت شده طاعون است تعداد زیادی از جمعیت شمال آفریقا، اروپا و آسیای صغیر به کام مرگ کشیده شدند و حتی شیوع این بیماری موجب توقف جنگ‌های ایران و روم (در زمان انوشیروان) گشت. بر این اساس اگر گستردگی و قدرت طاعون را عامل به یاد ماندن این ابرنواختر احتمالی بدانیم آنگاه باید زمان این رویداد را با زمان همه‌گیری طاعون در 541و 542میلادی مرتبط بدانیم. هر چند که به نظر نگارنده، تحقیق در زمینه‌ی این که بیماری طاعون در زمان آناستاسیوس اول تا چه حد شیوع و تلفات داشته، می‌تواند در روشن شدن نتیجه این بحث بسیار موثر باشد.
نجوم حرفه ای به کمک اخترباستانشناسی
البته اثبات درستی یا نادرستی گزارش روملو درباره‌ی ابرنواختری که احتمالا در زمان قباد ساسانی (یا زمانی نزدیک به سلطنت وی) اتفاق افتاده را می‌توان به اخترشناسان حرفه‌ای محول کرد. زیرا اگر چنین ابرنواختری رخ داده باشد باقی مانده‌ی آن، هم اکنون باید قابل رصد باشد؛ پس باید از اخترشناسان حرفه‌ای بپرسیم که: «آیا در صورت‌های فلکی نزدیک قطب شمال سماوی، بقایای ابرنواختری وجود دارد که زمان انفجار آن به حدود 1500سال قبل برگردد؟» پاسخ به این پرسش گر چه ممکن است ساده نباشد، اما می‌تواند راهگشای تحقیق ما در مورد ابرنواختر احتمالی باشد که بنابر نوشته‌ی حسن بیگ روملو در زمان قباد رخ داده است و این پرسش بی‌گمان اخترشناسان ایرانی را در هر کجای دنیا که باشند به خود فرا می‌خواند تا با پاسخ دادن به آن گامی دیگر در اعتلای تاریخ نجوم ایران برداشته باشیم.
تألیف:
جلال حجتی فهیم
منابع:
ستاره‌ای بدرخشید و ماه مجلس شد - بابک امین تفرشی - مجله‌ی نجوم شماره 160
تیکو براهه و نواختر 1572- ماندانا فرهادیان -مجله نجوم شماره 19
تاریخ جهان آرای عباسی - نوشته‌ی میرزا محمد طاهر وحید قزوینی - تصحیح آقای سید سعید میر محمد صادق - انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
احسن التواریخ - تالیف حسن بیگ روملو - تصحیح دکتر عبدالحسین نوایی - انتشارات اساطیر
برگرفته از:
تنظیم برای تبیان:
ا.م.گمینی
