به دنبال ابرنواخترها در تاریخ ایران
این مقاله بحثی پیرامون ثبت تاریخی ابرنواختر 1572و یک ابرنواختر احتمالی دیگر است که به مناسبت سال جهانی اخترشناسی در بخش «اخترشناسی در گنجینه? ادب و تاریخ پارسی» تارنمای زبان فارسی منتشر شده است.
پدیده‌های آسمان و اتفاقاتی که در آن روی می‌دهد، همواره ذهن انسان را به خود مشغول کرده است. بسیاری از پدیده‌هایی که در آسمان اتفاق می‌افتند، دارای طبیعتی منظم و تکرارپذیرند، مانند طلوع و غروب خورشید و ماه و همچنین حرکت ظاهری این دو جرم در بین صورت‌های فلکی. از روی همین حرکات، تمدن‌های باستانی موفق به اندازه‌گیری طول سال و تدوین نظام‌های گاهشماری شده بودند. شمار دیگری از پدیده‌های نجومی دارای طبیعت منظم و تکرارپذیر هستند ولی کشف نظم آنها چندان کار ساده‌ای نیست. از جمله‌ی این پدیده‌ها می‌توان به خورشیدگرفتگی و ماه‌گرفتگی اشاره کرد. هر چند که اخترشناسان بابلی در زمانی نزدیک به 2500سال پیش موفق به کشف زمان روی دادن این اتفاقات شده بودند و پیشبینی‌های آنها در بیشتر موارد درست از آب درمی‌آمد. در این میان پاره‌ای از اتفاقات نجومی وجود دارند که زمان روی دادن آنها مشخص نیست و حتی گاه ممکن است قرن‌ها بگذرد بدون آن که از چنین رویدادهایی خبری باشد.
شرح فوق برای علاقمندان به اخترشناسی بی‌گمان تداعی کننده‌ی «ابرنواخترها»ست. ابرنواخترها ستارگان پرجرمی هستند که به پایان عمر خود رسیده‌اند و با یک انفجار بسیار مهیب و خیره‌کننده به عمر خود خاتمه می‌دهند. ابرنواخترها در زمان انفجار، برای مدت کوتاهی به آنچنان درخشندگی می‌رسند که می‌توانند حتی با درخشش کل کهکشان خود برابری کنند. ولی آخرین ابرنواختری که با چشم غیرمسلح دیده شده، مربوط به سال 1604میلادی است و از آن زمان تاکنون ما شاهد درخشش ابرنواختری در کهکشان راه شیری نبوده‌ایم. بجز یک ابرنواختر درخشان در ابرماژلانی بزرگ که در سال 1978 دیده شد.
ابرنواخترها در تاریخ
پیدا کردن ثبت‌های تاریخی ابرنواخترها، یکی از فعالیت‌های مهم در رشته‌های تاریخ اخترشناسی و اخترباستان‌شناسی به شمار می‌رود و هر از چند گاهی شاهد آن هستیم که باستان‌شناسان غربی با پژوهش در نقاشی‌ها و حکاکی‌های سرخپوستان نشانه‌هایی از توجه بومیان سرخپوست به این پدیده‌های جالب را کشف می‌کنند. البته لازم به ذکر است که منجمان چین باستان بیشترین و دقیق‌ترین ثبت‌ها را از ابرنواخترها را به یادگار گذاشته‌اند و بسیاری از ابرنواخترهای باستانی همانند ابرنواخترهای 2241و 352پیش از میلاد را تنها در گزارش‌های منجمان چینی دیده‌ایم.
متاسفانه با وجود پیشینه‌ی بسیار بالای اخترشناسی در ایران و توجه فراوانی که حتی اختربینان به پدیده‌هایی از این دست داشته‌اند، هیچ گاه نام ایران و منجمان ایرانی در بین رصدکنندگان ابرنواخترها آورده نشده و تنها در چندین مورد استثنایی مربوط به دوره‌ی اسلامی اشاره‌ای به اعراب شده است. جالب آن که در یکی از همین موارد هم گزارش دهنده‌ی ابرنواختر، یک پزشک اهل دمشق به نام ابن ابی اصیبعه است. وی در نوشته‌های خود از ظهور یک ستاره‌ی جدید در سال 446قمری (1054میلادی) خبر می‌دهد. به گفته‌ی وی این ستاره در صورت فلکی دوپیکر (جوزا) قرار داشته و از نظر او عامل بیماری طاعونی بوده است که با ظهور خود هزاران نفر را به سوی مرگ کشانده بود. [در حالی که این ابرنواختر در برج ثور قرار داشته است و سحابی خرچنگ بجامانده از همین انفجار ستاره ای است.]
با این حال در تعدادی از نوشته‌های مورخین ایرانی نشانه‌های از ظهور ابرنواخترها وجود دارد و نگارنده در این نوشتار قصد دارد به ثبت‌هایی که از ابرنواختر سال 1572برخورد کرده، اشاره کند. با این امید که در آینده‌ای نه چندان دور بتوانیم با عرضه‌ی این ثبت‌ها به مجامع جهانی، قدمی کوچک در زنده کردن یاد اخترشناسان کهن ایرانی برداریم.
در ششم نوامبر سال 1572ستاره‌ای درخشان در صورت فلکی ذات الکرسی پدیدار گردید. این ستاره امروزه با نام ابرنواختر تیکو Tyco’s Nova شناخته می‌شود چرا که اخترشناس بزرگ دانمارکی ،تیکو براهه، مطالعات بسیار گسترده‌ای بر روی این ابرنواختر انجام داد و چندی بعد با انتشار کتابی نتایج مشاهدات خود را به عالم عرضه کرد. مشاهدات تیکو براهه در مورد این ابرنواختر را می‌توان آغاز انحطاط نجوم ارسطویی و آغاز اخترشناسی جدید دانست.
ولی آیا در ایران کسی این ابرنواختر را ندیده و در کتابها ثبت شده است؟ در مقاله ی بعدی خواهیم خواند...
تألیف:
جلال حجتی فهیم
منابع:
ستاره‌ای بدرخشید و ماه مجلس شد - بابک امین تفرشی - مجله‌ی نجوم شماره 160
تیکو براهه و نواختر 1572- ماندانا فرهادیان -مجله نجوم شماره 19
تاریخ جهان آرای عباسی - نوشته‌ی میرزا محمد طاهر وحید قزوینی - تصحیح آقای سید سعید میر محمد صادق - انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
احسن التواریخ - تالیف حسن بیگ روملو - تصحیح دکتر عبدالحسین نوایی - انتشارات اساطیر
برگرفته از:
تنظیم برای تبیان:
ا.م.گمینی
