رصدخانه پرتو گاما در ایران؟

در قسمتها پیشین مصاحبه با دکتر صمیمی، از عمق تحقیقات و فعالیتهای ایشان در زمینه ی آشکارسازی فورانهای پرتو گاما اطلاعاتی بدست آوردیم. در این قسمت از مصاحبه ایشان امیدوارند، روزی در ایران یک رصدخانه ی پرتوی گامای مجهز ساخته شود:

اجازه بدهید زمینه صحبت را کمی تغییر بدهیم. شما در مصاحبه ای که در خرداد 1374 با مجله ی نجوم انجام دادید، اظهار امیدواری کردید که تا 5 سال آینده رصدخانه پرتو گاما در ایران راه اندازی شود. اکنون پس از گذشت 5/2 سال آیا هنوز همان امیدواری را دارید؟ یا اینکه فکر می کنید مدت زمان بیشتری باید بگذرد.

خیلی متشکرم که این زمان 5 سال را یادآوری کردید. طبیعتاً مانند بیشتر طرحهایی که در ایران عقب می افتد، در این رقم 5 سال هم باید تجدید نظر بشود. متأسفانه پس از گذشت 5/2 سال ما رصدخانه ی پرتوگامایی که بتوان در آن کشفی کرد و یا اینکه رصد جدی انجام داد، نداریم. ولی می توانم قدری از پیشرفتهایی را که داشته ایم بگویم. البته امیدواریهایی هست و مشکلات هم که همیشه هست و طرحها را عقب می اندازد.

ما، به کمک دانشجوهای دکتری و تحقیقاتی، بخصوص آقای محمود بهمن آبادی، بالای پشت بام یک ساختمان، سه آشکارساز، که خودمان درست کرده ایم، نصب کردیم. این آشکارسازها نسبتاً بزرگ اند. مساحت هر کدام یک مترمربع است و به وسایل اندازه گیری کامل مجهزند، که اگر بهمنی از ذرات پرتوگامای پرانرژی تولید شود، بتوانیم آن را ثبت کنیم.

ممکن است در این باره قدری بیشتر توضیح بدهید؟

بله، حتماً. وقتی پرتو گامای پرانرژی، که از کیهان می آید، با ذرات جوّ برهم کنش می کند، به زوج الکترون – پوزیترون تبدیل می شود. این زوج هر کدام دوباره پرتو گاما گسیل می کنند، که این گاماها باز تولید زوج الکترون – پوزیترون می کنند. این عمل مرتب مرتب تکرار می شود، به طوری که وقتی به سطح زمین می رسد، مانند بهمن، حدود یک میلیون الکترون و پوزیترون تولید می شود. رصدخانه ای که قصد درست کردنش را داریم، این ذرات را می گیرد  در نتیجه خبر از پرتو گامای کیهانی می دهد. همان طور که اطلاع دارید، کشورهای پیشرفته پرتوهای گاما را با ماهواره بررسی می کنند، ولی ما چون تکنولوژی آن را نداریم، از روی زمین و با آشکارسازی ذرات حاصله این کار را انجام می دهیم.

ما با این سه آشکارسازی که ساختیم – البته با همکاری دکتر لامعی از انرژی اتمی ایران – اگرچه چیز بسیار اندکی است، آزمایشهایی انجام دادیم تا ببینیم آیا روشی که به کار برده ایم درست است یا نه. ما متوجه شدیم که دقیقا می توانیم ورود پرتوهای کیهانی به جو را آشکار سازی کنیم. ولی این سه آرایه خیلی کم است و هنوز نمی توان به آن

"رصدخانه ی پرتو گاما" گفت، و یا کار نجومی جدی انجام داد. به جای این سه آرایه، باید آرایه ای از حداقل 100 آشکارساز که به فواصل تقریبی 20 تا 50 متر از هم قرار می یگرند، استفاده کرد تا به رصدخانه ای جدی تبدیل شود. بنابراین، به دنبال زمینی هستیم که در ارتفاعات باشد و مساحت زیادی داشته باشد. ولی آنچه مهم است و باید با خوشحالی بگویم، آن است که ما توانسته ایم شیوه ی انجام این کار را پیدا کنیم.

بنابراین، آیا می توانیم امیدوار باشیم که دانشجویان علاقه مند به نجوم، که همیشه نگران کار عملی در زمینه ی اختر فیزک اند، بتوانند در این زمینه ادامه ی تحصیل بدهند؟

من شخصاً امیدوارم و همین پیشرفتی را که داشته ایم، به عنوان جنبه ی مثبت کار عرض کردم. البته این داده ها آن قدر نیست که بتوان کار نجومی با آن انجام داد، و آشکارسازها را هم با قرض گرفتن از دیگران، و کمک سازمان انرژی اتمی، ساختیم، و فعلاً تا این حد پیش رفته ایم که بگوییم آیا بهمنی از ذرات نزول کرده است یا نه. ولی همین قدر پیشرفت هم امیدوار کننده است. اگر بیشتر تلاش کنیم، و دانشجوهای پرانرژی و پر استعداد کارشناسی ارشد و بخصوص دکتری به این کار جلب بشوند، و قدری هم حمایتهای مالی باشد که بتوان وسایل لازم را تهیه کرد، مطمئناً در این زمینه از نجوم می توانیم کارهای تحقیقاتی خوبی انجام دهیم.

البته من الان دیگر به شما تاریخ مشخص نمی دهم، ولی برای رسیدن به این مرحله پیگیریهای لازم را خواهیم کرد و امید من به انرژی و توان جوانان است. این شاخه از نجوم چون به مسایل بنیادی فیزیک نزدیکتر ( و نسبت به شاخه های دیگر هم ارزانتر) است، ممکن است زودتر به موفقیتهایی دست پیدا کند. البته من امیدوارم که همکاران دیگری هم از اخترفیزیکدانها و کارشناسان نجوم، که در ایران هستند، بتوانند کارهای مهمی در نجوم رصدی انجام دهند و موفقیتهایی هم کسب کنند.

خیلی ممنون از اینکه وقت تان را در اختیار ما گذاشتید. امیدوارم باز هم شاهد موفقیتهای بیشتر شما و همکارانتان باشیم.

منبع:

مجله ی نجوم، فروردین 77

مصاحبه:

منصور وصالی

تنظیم برای تبیان:

ا.م.گمینی