ولادت شیخ حرّعاملی

شیخ حر در روستای " مشغره" از توابع جبع چشم به جهان گشود. گویا دست تقدیر روزگار بر آن بود كه او در یكی از بهترین نقاط معنوی دنیا و در میان یكی از بهترین خاندان ها پا به عرصه گیتی نهد . آنهم از میان خاندانی كه ریشه در تاریخ حسین و عاشورای حسین داشت، خاندانی كه نسلش به آزاد مردی  می رسید كه نامش همسنگ حریت و آزادگی، یادش یادآور قامت مردانگی است،  خاندان حربن یزید ریاحی.

" آل الحرّ" نامی آشنا برای مردم آن دیار بود و با تولد شیخ حر ،  این نام می رفت كه آشناتر شود.

در رگ شیخ حرّ كه قنداقش دست به دست مردان و زنان پاك سیرت می گشت خو ن ِ " حرّ " در جریان بود، خونی كه هیچ گاه از جوشش نیفتاد.

در خانه آزادگان

شیخ حر می رفت كه در خانه " آل الحر" قامت راست كند . خانه ای كه سخاوت، بارزترین خصلت اهل آن به شمار می رفت و روی گشاده و اخلاق نیكوی اهل آن ،  زبانزد عام و خاص بود و نسل در نسل به عنوان حاملان دُرّ گرانبهای علم و دانش ، و پرچم شهادت و شهامت شناخته می شدند.

صاحب كتاب اعیان الشیعه در خصوص خاندان حر می نویسد:

" خاندان شیخ حرعاملی ، خاندانی است كه از قدیم ، خانه علم و دانش بوده و افراد برجسته زیادی از آن جوشیده است و تا امروز از آن می جوشد و به واسطه سخاوت و اخلاق نیكو ممتاز است."(1)

علامه امینی صاحب كتاب " الغدیر" ، می نویسد :

" از این خاندان ِ ( حر) گوهرخیز ، مردانی برخاسته اند كه دیر زمانی درمسند دانش و تقوا نشسته اند و مشعل هدایت ، دین آموز و دنیاساز، پیشوا و رهبر و دانشمند و پرهیزكار بوده اند.

بنیانگذار این خاندان نجیب و گرامی ، حربن یزید ریاحی است كه روزعاشورا چون خویشتن را میان بهشت و دوزخ یافت، آخرت را بر دنیا ترجیح داد و دین را به جای گمراهی پذیرفت و روی از كسانی كه رو از دین و راستی بر تافته و به عشرت ناروای دنیوی چسبیده بودند برتافت."(2)

صاحب " روضات الجنات " نیز در خصوص خاندان شیخ حر می گوید:

" باید دانست كه خاندان حر در بین علمای جبل العامل ، خاندان بزرگ و بزرگواری است كه از آن ، بزرگان ، فقها و محدثان برخاسته اند. " (3)

گهواره آزادی

كلاس درس حر از همان اوان كودكی از مرز خاندان" حر" ، فراتر نرفت، چرا كه پدرش فقیه، حافظ قرآن  مادرش ادیب و برادرانش هر كدام از طلاب كوشا و خوش ذوق به شمار می رفتند.

حر تحصیلاتش را نزد پدرش – شیح حسن- در علوم عربی ، فقه و ادب آغاز كرد. او در این خصوص می نویسد:

" من چندین كتاب عربی و فقهی و درس های دیگر را در محضر او خواندم."(4)

حر در همان سنین كودكی ، نزد جد مادری خود نیز زانوی ادب زد. در این باره نیز می نویسد:

" او در فقه و ادبیات عرب ، استادی زبردست بود. من در ده سالگی نزد او درس خواندم؛ بسیار خوش بیان و معلمی هنرمند ،  پر حافظه و نكته دان بود. در هشتاد سالگی نابینا شد و همان وقت شروع به حفظ قرآن كرد و همه قرآن را حفظ نمود و بیش از نود سال داشت كه وفات كرد و من در رثایش قصیده ای سروده ام. "(5)

در بستر بیماری

بیش ازده بهارازعمر شیخ حرعاملی نمی گذشت كه تندباد بیماری ، شادابی و طراوت را از او گرفت و این نهال آزادگی را از قلم و كاغذ جدا ساخت، غبار غم و اندوه چنان برخانه دل و خاندان " حر" نشست و طوفان بیماری براین نهال قامت راست ، وزیدن گرفت كه اهل خانه با ناامیدی از بهبودی او دست به دعا نشسته، خود را آماده ی در سوگ نشستن این نهال دلباخته اهل بیت كردند.

حرّ درحالی كه میان آتش تب می سوخت ، در عالم خواب وبیداری خود را در محضر پیامبر و امامان پاك و معصوم (ع) می بیند و بار دیگر به ساحل سلامت باز می گردد. وی بعدها این خواب را در كتاب اثبات الهداة جزء  معجزاتی می آورد كه به چشم خود دیده است و می نویسد:

" در كودكی- حدود ده سالگی- به مرض بسیار سختی دچار شدم ،  بستگانم گرد من جمع و در حال گریه مهیای عزا شدند و یقین كردند كه من امشب از دنیا خواهم رفت . در همان حال بین خواب وبیداری ، پیغمبر( ص) و چهارده معصوم (ع) را دیدم. به آنها سلام كردم و با یك یك مصافحه كردم، به خصوص با حضرت صادق (ع) گفتگو كردم كه اكنون در خاطرم نیست جز اینكه می دانم در حقم دعا كردند. چون به حضرت صاحب(عج) سلام و با ایشان مصافحه كردم، گریستم و عرض كردم: مولای من! می ترسم در این مرض بمیرم در صورتی كه هنوز بهره خویش را از علم و عمل نگرفته ام.

حضرت (عج) فرمود: نترس كه در این مرض نخواهی مرد، بلكه خدایت شفا دهد و عمری دراز كنی. سپس كاسه ای كه در دست داشت به من داد ، نوشیدم ، همان حال خوب شدم و مرض به كلی زایل گردید . بستگانم ازاین حال در شگفت شدند و تا چند روز قضیه را برای آنها نقل نكردم."(6)

شیخ حر ، پس از بهبودی كامل ، كوشاتر از گذشته دروس علمی را پی گرفت و پس از گذراندن مراحل مختلف علمی برای كسب فیض از محضر بزرگان دیگر، زادگاه خود را به سوی " جبع" ترك كرد و در آنجا در محضر درس عموی خود شیخ محمد ، فرزند علی بن محمد بن الحسن الحر العاملی المشغری الجبعی حاضر شد.

شیخ محمد كه به عابدی پرهیزگار و محققی توانا در منطقه جبع شهرت داشت و حفظ قرآن وسرودن اشعاری زیبا بر زیبایی روحی و روحانی او افزوده بود، معلمی دلسوز برای حر بود. حر نزد وی ، كتب عربی و فقه را آموخت و تا آنجا پیش رفت كه مفتخر به نقل روایت از وی شد.

حر تا این زمان بیشترین بهره علمی خویش را از خانواده خود برد. گرچه خانواده او جامع ِ تمام علوم زمان بودند و او در هر علمی كه می خواست می توانست چه در مشغر و چه در جبع از محضر پدر، عمو ، برادرهای خود و حتی مادر ادیبش استفاده كند اما از یك طرف ، شوق وصف ناپذیر و تشنگی بی حد شیخ به علوم و معارف اسلامی واز سویی دیگر آوازه اساتید بزرگ و نام آور جبل عامل ، او را بر آن داشت كه شهرهای دیگر" جبع" را نیز به سوی" جبل العامل " ترك كند.

استادان شیخ حرعاملی

مرحوم آیة الله العظمی نجفی مرعشی ، نام علما و دانشمندانی را كه شیخ حرعاملی موفق شده از آنان اجازه نقل روایت بگیرد و از آنان روایت نقل كند یا در محضر آنان زانوی ادب زده و  دروس مختلف را از آنان بیاموزد را در مقدمه " اثباة الهداة "  بدین شرح بیان كرده كه به طور فشرده در اینجا می آوریم:

1- پدرش علامه شیخ حسن حر عاملی كه در محضر او درس خوانده و از او روایت كرده است.

2- عموی ایشان علامه شیخ محمد حر كه در محضر او شاگردی كرده و از وی روایت  نیز نقل می كند.

3- جد مادری او علامه شیخ عبدالسلام.

4-  علامه شیخ علی ، فرزند محمود مشغری عاملی.

5- علامه شیخ زین الدین ، فرزند محمد بن الحسن ، فرزند شهید ثانی.

6- علامه شیخ حسین ، فرزند حسن بن ظهیرالدین عاملی ظهیری.

7- علامه سید حسن حسینی عاملی.

8- علامه شیخ عبدالله حرفوشی.

9- مرحوم علامه مجلسی؛ كه مشهورترین و بزرگترین آنان است و غواص دریاهای اخبار و احادیث شمرده می شود . شیخ حر در موارد زیادی در كتاب " امل الآمل " خود تصریح كرده كه از مرحوم مجلسی حدیث نقل كرده است.

10- صاحب كتاب وافی، فیض كاشانی ؛ كه زینت فقهای حدیث شناس والگوی ساكنین است ،  آن طور كه به خط برخی شاگردان او دیده ام.

11-  علامه مولی محمد طاهر ، فرزند محمد حسن شیرازی نجفی ، نویسنده كتابهای مشهور مثل :" حجة الاسلام" در شرح تهذیب الاحكام و " حكمة العارفین" و" الفوائد الدینیه" در رد حكما و صوفیه وغیراینها. شیخ حر به شاگردی نزد این استاد در" امل الآمل " تصریح كرده است.

12- علامه سید محمد فرزند شرف الدین مشهور به سید میرزا جزائری نجفی؛ كه شیخ حر از او نقل كرده است.

13- علامه شیخ علی ، مؤلف " الدرالمنثور" از نوادگان شهید ثانی.

14- علامه سید علی ، فرزند علی موسوی عاملی .

15- علامه محقق خوانساری ، آقا حسین شارح كتاب " دروس " .

16- علامه سید هاشم بحرانی توبلی ، صاحب تفسیر " البرهان " .

17- علامه مولی محمد كاشانی مقیم قم.

آثار شیخ حر

شیخ حر در هجده سالگی از ذوق ادبی و خدادادی و همچنین نثری زیبا وروان برخوردار بود ، قلم به دست گرفت تا اولین اثر خود را دركنار خوشه چینی از محضر علمای عصر به رشته تحریر در آورد. از این رو در نخستین گام واولین تجربه نگارشی ، به جمع آوری احادیث قدسی كه همان كلام خداوند متعال به پیامبر اكرم و اهل بیت است می پردازد و چند سالی را در جمع آوری و مدون كردن این احادیث به صورت كتابی مستقل می كوشد . او در تنظیم و تدوین این اثر گرانبها ، نخست به قول پروردگار درخصوص انبیاء از حضرت آدم(ع) تا خاتم مرسلین پیامبر اكرم(ص) و سپس احادیث مربوط به ائمه اطهار را می آورد و در خاتمه این كتاب را با احادیث اخلاقی در تاریخ 1056 هجری قمری به پایان می رساند.

- پس از كتاب اول شیخ به جمع آوری دعاهایی كه از حضرت سجاد(ع) وارد شده و در صحیفه سجادیه از آنها ذكر نشده، می پردازد و آن را به نام صحیفه ثانیه نامگذاری می كند.

شیخ حر عاملی در مقدمه صحیفه سجادیه دوم كه خود جمع آوری و گردآورده است می نویسد:

" صحیفه سجادیه كامل كه قسمتی از دعاهای امام زین العابدین (ع) را دربردارد به مهمات دین و دنیا مربوط است . من به خاطر علاقه ای كه برای جمع و تركیب این دعاهای پراكنده و متفرق داشتم دراین صحیفه دوم سایردعاهای آن حضرت را كه علمای بزرگوار نقل كرده اند ، گرد آورده ام .

پس بر شما باد كه این صحیفه شریفه را با اولی همراه داشته و آنها را تلاوت كنی. "(8)

-  كتاب گرانسنگ وسائل الشیعه یكی از كتابهای مرجع در زمینه احادیث اهل بیت است كه از اعتبار و اعتمادی خاص در بین كتاب های حدیثی برخوردار است . دراین كتاب نویسنده روش خاص خود را به كار برده است ، احادیث فقهی را كه فقها در استنباط احكام شرعی بدان نیازمندند و بر آنها تكیه می كنند جمع آوری نموده كه شمار آنان به بیست هزار حدیث می رسد .  شیخ حر در این اثر ارزشمند ، از مصادر و كتب معتبر شیعه چون " اصول كافی " ، " من لایحضره الفقیه " ، " استبصار" ، " تهذیب " و كتب دیگری كه شمار آنان به هفتاد منبع و مأخذ می رسد جمع آوری و تنظیم كرده است.

- شیخ حر در ادامه تلاشهای علمی و عملی خود و همچنین جهت پر كردن خلأهای فرهنگی جامعه با احادیث، در پاسخ به نیازهای فكری عامه مردم كتاب " بدایة الهدایة "  را به جامعه شیعه تقدیم می دارد.

" شیخ حر در این كتاب كه از اول فقه تا آخر آن است از واجبات، 1535 مورد و از محرمات، 1448 را وارد نموده است."(9)

- شیخ درسال 1096، بیست و سه سال پس از اقامت دركنار روضه رضوی شیخ بر آن شد كه كتابی در حالات علمای جبل عامل بنویسد . و نام آن را " الامل الآمال " را گذارد.

صاحب ریاض العلماء در خصوص این كتاب می نویسد:

" شروع تألیف این كتاب ، سال 1096 ه.ق و پایانش اول جمادی الثانی 1097 بوده است. شرح حال علمای جبل عامل كه شیخ دراین كتاب نگاشته است 209 نفر و از علمای غیر جبل عامل 1110 نفر است."(10)

- كتاب " اثبات الهداة" در بیان ادله و معجزات پیامبراكرم (ص) و ائمه اطهار از آثار جذاب ، شیرین وخواندنی است كه در هفت جلد به چاپ رسیده است.

- شیخ در پاسخگویی به نیاز جامعه و درخواست برخی از برادران دینی ، كتاب " هدایة الائمه "  را به رشته تحریر درآورد. این كتاب دارای دوازده فصل در عقل و علم، شناخت خدا ، عدل خداوند ، همچنین نبوت ، امامت، معاد ، توضیح معنای اسلام، ایمان، كفر و مطالبی است كه نیاز به آموختن و عمل كردن به آن می رود .

شیخ حر به غیر از كتب و منظومه های فراوانی كه تا كنون به مناسبت هایی در این نوشتار از آن یاد شده، دارای كتب و رساله های دیگری است كه تنها به آوردن نام آنها بسنده كرده ونسل كنونی خصوصاً اهل علم را به غبار روبی از سیمای آنان فرا می خوانیم :

1- تعلیقه ای بر كتاب مزار و سائل علامه نسب شناس مرحوم سید شرف الدین علی حسینی مرعشی حائری( متوفای 1316 ق)

2- كتاب " الفصول المهمة فی اصول الائمة" : مشتمل است بر قواعد كلی كه از ائمه (ع) درباره اصول دین ، فروع دین ، طب ، اصول فقه وغیره وارد شده كه بیش از هزار باب است و به چاپ رسیده است.

3 – كتابی در رد صوفیه كه در دوازده باب و دوازده فصل تنظیم شده و هزار حدیث در آن نقل كرده كه به طور عام یا خاص در رد صوفیه است.

4- كتاب " اجازات " كه اجازه های زیادی از اصحاب در آن جمع آوری گردیده است.

5- كتاب كشف التعمیه فی حكم التسمیة :  درباره نامیدن حضرت مهدی به نام اصلی اوست كه هم نام پیامبراكرم (ص) است.

6- كتابی دراثبات اینكه نماز جمعه به طورعینی براشخاص واجب است( در رد كلمات علامه محمد ابراهیم نیشابوری).

7- كتاب " نزهة الاسماع فی الاجماع" كه اقسام و احكام اجماع در آن بیان شده است .

8-  كتابی در اثبات متواتر بودن قرآن.

9- كتابی در رجال.

10- كتابی در احوال اصحاب خوب و ستایش شده پیامبر و ائمه (ع) .

11-  كتابی در تبرئه معصومین از فراموشی  و سهو.

12- كتابی در رد عامه .

13- كتاب " العلویة العربیة " .

14- كتاب " اللغة المرویة " .

15- كتاب وصیت به پسرش علامه شیخ محمدرضا، به همان روش كتاب كشف المحجة علامه سید بن طاووس.

16- كتابی درمزار كه دارای فواید گرانبهایی است . ( كه آن طور كه از آن نقل می شود. )

17- كتابی در اخلاق، كه كتاب " طهارة الاعراق " ابن مسكویه را شرح داده و روایاتی كه از ائمه (ع) وارد شده را بر آن افزوده است.

18- كتابی در ابطال مسأله عمومیت داشتن حدیث منزلت.

19- دیوان امام زین العابدین (ع) كه اشعارامام را گرد آوری و به ترتیب حروف تنظیم كرده است كه در بمبئی چاپ شده است.

20- مقتل الحسین (ع) ، بنابر آنچه در بعضی از مقاتل به اونسبت داده شده است.

21- حاشیه بر " كافی " مرحوم كلینی.

22- حاشیه بر " فقیه " مرحوم شیخ صدوق.

23- حاشیه بر " تهذیب " شیخ الطائفه.

24- حاشیه بر " استبصار" شیخ الطائفه.

25- جدول بزرگی در محرمات رضاعی و غیر رضاعی كه با روش بسیار زیبا و جالب تنظیم شده و ظاهراً نخستین كسی است كه این ابتكار را دراین متن به كار برده است.

26-  جدول دیگری در مسائل ارث كه قبل از او محقق طبرسی هم این كار را كرده است.

27-  كتابی در تفسیر بعضی آیات شریفه قرآن.

28-  رساله ای در مناظره خود با بعضی از علمای عامه در سفر حج و پیروزی علمی و استدلالی بر آنان.

قبله آزادی

شوق دیدار محل نزول وحی، سرزمین پیامبر و مدینه منوره ، قرار را از كف شیخ حر ربوده بود و همواره آن برای عزیمت كاروان حجاج به سوی قبله آزادی لحظه شماری می كرد.

عاقبت ، كاروان حاجیان ِ منطقه جبل عامل در سال 1057 ه. در میان بدرقه گرم مردم، سرزمین تشیع را به سوی سرزمین وحی ترك كرد. در میان مردان و زنان مشتاق قبله آزادی چهره های برجسته ای از علمای جبل عامل نیز به چشم می خورد، از جمله شهید بزرگ و ادیب گرانقدر اما گمنام ،  شیخ علی بن سودون كه علامه امینی در شهداء الفضیله از او به فقیه بلند پایه یاد می كند. شیخ حر در خصوص صفات اخلاقی و همچنین اولین سفرخود به همراه این مرد بزرگ در " امل الآمل "  می نویسد:

" فقیهی فاضل، نیكرو و زاهد كه به زبان عربی كاملاً وارد بود و از معاصران است. در نخستین سفر حج به سال 1057 ه. با ما بود و دو سال پس از آن به شهادت رسید."(11)

با رسیدن كاروان به سرزمین حجاز، شیخ حر شیفته و دلباخته این سرزمین شد، به طوری كه این سرزمین سه بار دیگر او را به سوی خود كشاند.

هجرت به مشهد مقدس

چهل سال از زندگی سراسر پاكی او می گذشت كه زمزمه ی درونی غلغله ای در وجودش بر پا كرد. احساس كرد هاتفی او را ندا می دهد و او در محدوده جاذبه نورانی رضای آل محمد (ص) قرار گرفته است؛ همان جاذبه ای كه در زبان عام و خاص به " طلبیدن" شهرت دارد.

پس به سوی مشهد هجرت نمود. زمانی كه شیخ حر عاملی در مشهد رحل اقامت افكند، علامه مجلسی قدرتمندترین و بانفوذترین فرد جامعه شیعه به شمار می رفت و  تشیع از نظرگاه دینی و اعتقادی مسیر صحیح و درست خود را به پیش می برد.

شیخ حر با آنكه از واژه شاه و شاهی نفرت داشت و كنج عزلت و ریاضت را بر حضور و ریاست ترجیح می داد ؛ اما در حساس ترین برهه تاریخ تشیع به علمای تشیع اقتدا كرد و با پذیرش برخی مسؤولیت های اجتماعی در حساس ترین نقطه ایران -  خراسان -   كه در معرض تهاجم اُزبكها و اهل تسنن و هم مرز ایران بود، دین خود را نیز در صحنه سیاست به تشیع ادا كرد.

غروب در قدر

بیست و یكم ماه رمضان ، شب قدر وشب قرآن، شب شهادت مولی الموحدین امیرمؤمنان كه هرانسانی را برآن می دارد تا لحظه ای از خاك جدا گردد تا شاید راهی به سوی آسمان بگشاید، شیخ حر برای همیشه از قفس تن خلاصی می یافت  و در " جایگاه صدق" الهی جای می گرفت .

" شیخ در میان اشك عزاداران  در بیست و یكم ماه رمضان 1104 تشییع و برادرعلامه اش شیخ احمد بر او نماز گزارد. "

پس از آن ، جسم مطهر شیخ بر دستان هزاران شیعه دلباخته و روزه دار به سمت حرم مطهر امام رضا (ع) كه او سال ها در كنار ضریحش به درس و بحث و  تهجد و عبادت می پرداخت، تشییع شد. " و در زیر گنبد حضرت، كنار منبر، برادرش شیخ احمد با هزاران نفر دیگر بر جسم مطهرش نماز گزارد . "(11)

پی نوشتها:

1- امل الآمل ، ج 1، ص 9 به نقل از اعیان الشیعه.

2- شهیدان راه فضیلت، ص 329.

3- روضات الجنات، ج 7، ص 104.

4- الامل الآمل، ج 1، ص66.

5- همان، ص 107.

6- اثبات الهداة ، ج 7، ص 378.

7- سجع البلابل فی ترجمة صاحب الوسائل، ص خ.

8- الصحیفة الثانیة السجادیة، ص 5.

9- سجع البلایل، ص – ید- مقدمه اثبات الهداة.

10- ریاض العلماء ، ج5، ص 75.

11- الامل الآمل ، ج1، ص 120.