با پنج قدم خود را بهتر بشناسیم!

عجیب این است که هیچ کس از ما به ما نزدیک تر نیست، ولى با این حال ما غالباً از خودمان دوریم و از خویشتن بیگانه ایم! این دورى در عین نزدیکى، و این بیگانگى در عین آشنایى از شگفتى هاى زندگى ما است، و در عین حال مشکل ترین مشکل ما.

امروز ما اطلاعات زیادى درباره کهکشان ها، منظومه ها، ستارگان آسمان، و ... داریم ولى عجبا که از شناخت خود غالباً عاجزیم. علماى اخلاق با راهنمایى هایى که از آیات و روایات اسلامى به دست آورده اند طرق مختلفى را پیشنهاد مى کنند، که با استفاده از آنها مى توان به اعماق وجود خویش راه یافت و مشکل خودشناسى را تا حد زیادى حل کرد. که عمدتاً پنج طریق زیر است:

اگر انسان خود را در اختیار کسى قرار داد که راه تهذیب نفس را پیموده، بر خلق و خوى شیطانى خود پیروز شده، پیچ و خم این راه را به خوبى مى داند، و از درّه ها و پرتگاه ها، با خبر است؛ و در سایه لطف الهى و در پرتو نور ایمان تاریکى هاى او روشن شده، مى تواند از او کمک بگیرد تا وى را از عیوب خویش آگاه سازد.

اگر کسی آراسته به زیبایی های اخلاق نباشد و به اخلاق دعوت کند کسی به دعوتش پاسخ نخواهد داد.

حضرت رسول اکرم صلوات الله علیه بزرگترین معلم اخلاق عملا به همه محسنات و مکارم اخلاقی آراسته بود حسنات اخلاقی او و پاکی اش به حدی بود که از اخلاق او تعبیر شده که خلق و خویش قرآن است. (زیبایی های اخلاق،ج1، انصاریان) بله مربی و راهنمای نیکوی اخلاقی می بایست چنین آراسته به اخلاق باشد تا توانایی دستگیری از متعلمان را داشته باشد.

2- دوستان مخلص و صریح اللهجه:

پس هر كس مى‏خواهد بر عیب خود آگاه شود، باید دوستى را بجوید كه‏ صمیمى، آگاه و متدیّن باشد، و از او بخواهد كه مواظبش بوده و همه حالات و افعال او را از اخلاق، رفتار و معایب ظاهر و باطن ناپسند زیر نظر بگیرد و به او بازگو كند، و هر كس مایل است خود را اصلاح كند باید چنین كارى را بكند.

یكى از بزرگان مى‏گفت: خداوند بیامرزد آن كس را كه عیب هاى مرا به صورت هدیه‏اى به من بازگو كند. بعضى از بزرگان از مردم كناره مى‏گرفتند، مى‏گفتند: چرا با مردم معاشرت نمى‏كنید؟ مى‏گفتند: چگونه با مردمى معاشرت كنیم كه عیب هاى ما را مى‏پوشانند، به راستى دینداران سخت علاقه مند بودند كه با هشدار دیگران از عیب هایشان آگاه شوند. امروز كار بر عكس شده، مردم زمان ما، هر كس عیبشان را بگوید بدترین مخلوقات در نزد آنهاست، و شاید این مطلب حاكى از سستى ایمان باشد. به راستى اخلاق بد چون عقرب ها و مارهاى گزنده‏اى هستند كه اگر كسى بگوید زیر لباستان عقربى است باید از او ممنون باشیم‏. (مجموعه ورام، آداب و اخلاق در اسلام/ ترجمه تنبیه الخواطر، ص: 188)

3- دشمنان عیب جو:

بله دشمنان نیز می توانند زمینه ساز رشد و کمال باشند. هر دشمنى بالقوه ممکن است وسیله تکامل انسان شود و با استفاده از تضاد درونى مایه جهش گردد، همان گونه که شیطان مایه پرورش اولیاء اللّه و دوستان خاصّ خدا است، و با استقامت در برابر وسوسه هاى او هر زمان نیرومندتر و به خدا نزدیک تر مى شوند. این دشمنان سعى دارند کوچک ترین نقاط ضعف را بر ملا سازند، و بدون هیچ گونه اغماض هر عیبى را فاش کنند، و گاه چندین برابر جلوه دهند. منهاى این بزرگ نمایى و یا تهمت هاى ناروا که خوراک دشمنان بى منطق است، عیب جویی هاى آنها فرصت گران بهایى براى رهروان راه حق است. (جامعه سالم در پرتو اخلاق، آیة الله مکارم شیرازی دام ظله) و هر كس مى‏خواهد بر عیب هاى نفسانى خود آگاه شود، و قطع و یقین پیدا كند، از زبان دشمنانش بگوید، كه: «در چشمان ناراضى، بدی ها رو مى‏نمایند.» و شاید انسان از دشمن پركینه‏اى كه عیب هایش را بازگو مى‏كند بیش از دوست چاپلوسى كه تعریف و ثناى او را مى‏گوید و عیب هایش را پنهان مى‏دارد فایده مى‏برد‏.(مجموعه ورام، آداب و اخلاق در اسلام/ ترجمه تنبیه الخواطر، ص: 188)

4- مقایسه با دیگران:

امام علیه‏السلام، تمام راه و روش هایى را كه براى ادب و آراستگى و تربیت جامعه ممكن است به وجود آید، 1400 سال پیش از این، در یك جمله‏ى كوتاه و بسیار عمیق و پر معنى، خلاصه فرموده‏اند و آن این است كه: اگر مى‏خواهى مودب و آراسته و داراى اخلاق نیكو باشى، لازم نیست كه راه هاى دشوارى را طى كنى. بلكه فقط كافى است هر كارى كه دیگرى انجام داد  و تو متوجه شدى كه كار زشت و ناپسندى كرده است، خودت آن كار را انجام ندهى. به این ترتیب تو تمام كارهاى زشت و ناپسندى را كه ممكن است كسى انجام دهد، از وجود خودت دور خواهى كرد، و در نتیجه مبدل به شخصى خواهى شد كه هیچ گونه زشتى و ناپسندى، در وجودش پیدا نمى‏شود. به راستى آیا، براى رسیدن به ادب و آراستگى و اخلاق نیكوى انسانى دستورى از این ساده‏تر و موثرتر پیدا مى‏شود؟ (پندهای کوتاه از نهج البلاغه)

5- تخلیه ذهن:

چنان كه افكار مثبت و عالى آدمى را به سوى اعمال ثمر بخش سوق مى دهد، افكار پلید نیز شخص را به آلودگى و ناپاكى مى كشاند... چرا که، انسان موجودى است فكور، فكر مى كند و سپس افكار خویش را به مرحله اجرا در مى آورد. وقتى فكرِ ناروا، مانند علف هرزه جاى خود را در اعماق درون شخص باز كرد، افكار مثبت و خوب را كه به مثابه گل هاى زیباست، به تدریج از میان مى برد و جاى آن ها را اشغال مى نماید، و او تحت تاثیر همین پندارهاى شیطانى، براى انجام كارهاى ناپسند كه دل را سیاه و زندگى را تباه مى كنند، آماده مى شود.

براى سعادتمند شدن، روحى آرام و دلى پاك لازم است، و اگر دریچه روح به روى افكار زشت بسته شود، در عرصه روح، جا براى جولان اندیشه هاى نیک باز مى شود. باید انسان آب را از سرچشمه ببندد و افكار ناروا را به دل راه ندهد و به علاوه خود را به فكركردن درباره امور ارزشمند و ثمر دهنده عادت دهد.

امام على (علیه السلام) فرمود: خود را به نیت پاك و منزه و توجه نیكو عادت ده، تا در تلاش و كوشش هایت موفق و پیروز گردى.( غرر الحكم، ص 492)

براى جستجوى خصایص پاك، باید افكار خود را متوجه صفات پسندیده ساخت; چرا که، با تلقین اوصاف و فضایل نیك به خویشتن و توسعه این اوصاف است كه مى توان از آن، نتایج درخشانى به دست آورد. (رسالت اخلاق در تکامل انسان، موسوی لاری)

آیا شما حاضرید همین امروز این کار را انجام دهید؟ و هم امروز دست به کار براى گام نهادن در راه خودشناسى شوید؟ لازم به ذکر است که این عمل نیاز به شجاعت دارد، شجاعت مواجه شدن با چهره واقعی خود، خویش را در برابر خویشتن نهادن و او را به محکمه کشاندن.

مریم پناهنده  

کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث 

بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان

مطالب مرتبط:

چگونه نفس سرکش را رام کنیم؟

بی رحمی انسان نسبت به خودش

بیماری کشنده‌ای که عاشقش هستیم!

مراحل توبه و پاكسازى

صوت مرتبط:

انسان چیست و کیست؟

انسان شناسی

انسان شناسی مقدمه علوم

فیلم مرتبط:

خود شناسی

خود شناسی

انسان شناسی غرب و انسان شناسی اسلامی