آرزوهاى دراز!
قسمت دوم
تفسیر و جمعبندى سرچشمه غفلت
اشاره:
« آرزوهاى دور و دراز » و به تعبیر دیگر « طول امل » از مهمترین رذایل اخلاقى است كه انسان را به انواع گناهان آلوده مىكند، از خدا دور مىسازد، به شیطان نزدیك مىكند و گرفتار عواقب خطرناكى مىسازد.
البته اصل «آرزو و امید» نه تنها مذموم و نكوهیده نیست، بلكه نقش بسیار مهمى در حركت چرخهاى زندگى و پیشرفت در جنبههاى مادى و معنوى بشر دارد. اکنون به بررسی آیات قرآن میپردازیم
1- واذكروا اذ جعلكم خلفاء من بعد عاد و بواكم فى الارض تتخذون من سهولها قصورا و تنحتون الجبال بیوتا فاذكروا آلاء الله و لاتعثوا فى الارض مفسدین (سورهاعراف، آیه 74)
این آیه و آیه بعد ناظر به قوم «عاد"و «ثمود"است كه پیامبرانى به نام «هود» و «صالح» داشتند این جمعیت با پیشرفتى كه در كشاورزى و صنعت پیدا كرده بودند سختسرگرم و دل بسته دنیا شده بودند و آرزوهاى دور و دراز آنها را در خود غرق ساخته بود و چنان گرفتار غرور و كبر و نخوت شده بودند كه نه تنها كمترین اعتنایى به دعوت خیرخواهانه پیامبرشان هود و صالح نكردند، بلكه به مبارزه با آنها برخاستند.
قرآن مجید در نخستین آیه از آیات بالا، از زبان حضرت صالح خطاب به آن قوم سركش چنین نقل مىكند: «به خاطر بیاورید كه قوم عاد به خاطر طغیان از میان رفتند و خداوند شما را جانشینان آنان قرار داد و در زمین مستقر ساخت كه در دشتهایش قصرها براى خود بنا مىكنید و در كوهها(در دل سنگها) براى خود خانههایى مىتراشید، به یاد نعمتهاى خدا باشید و در زمین فساد نكنید»!
2- اتبنون بكل ریع آیة تعبثون * و تتخذون مصانع لعلكم تخلدون
این آیه وضع قوم «عاد» را شرح داده و توضیحى براى آیه قبل است.
از زبان پیامبرشان حضرت هود چنین نقل مىكند: «آیا شما بر هر مكان مرتفعى نشانهاى از سر هوا و هوس مىسازید؟ - و قصرها و قلعههاى زیبا و محكم بنا مىكنید كه گویى در دنیا جاودانه خواهید ماند»!
هود علیهالسلام با این سخن به آنها مىفهماند كه یكى از علل مهم انحراف شما هوسرانى و تكیه بر آرزوهاى دراز است كه شما را از خدا غافل كرده و در زرق و برق دنیا غرق ساخته است.
قوم عاد و ثمود تصور مىكردند كه با این بناهاى محكم و زیبا و خانههاى مجللى كه در درون دل كوهها ایجاد كرده بودند، مىتوانند خود را از آفات و گزند حوادث مصون دارند و سالیان دراز زنده بمانند و به عیش و نوش بپردازند.
بى شك غرور و غفلتحاصل از آرزوهای دراز منحصر به قوم عاد و ثمود نبود، ولى در قرآن مجید در مورد این دو گروه سركش، این رذیله اخلاقى برجستگى خاصى دارد.
3- ینادونهم الم نكن معكم قالوا بلى و لكنكم فتنتم انفسكم و تربصتم و ارتبتم و غرتكم الامانى حتى جاء امر الله و غركم بالله الغرور (سوره حدید، آیه 14)
این آیه سخن از گفتگوى مؤمنان و منافقان در روز قیامت است كه منافقان خود را در ظلمت و تاریكى در صحنه محشر مىبینند، در حالى كه مؤمنان در پرتو نور و ایمان به سوى بهشت در حركتند، منافقان از مؤمنان تقاضا مىكنند اجازه بدهید ما هم از نور شما بهرهاى بگیریم، ولى دیوار بلندى در میان این دو فاصله مىشود.
در اینجا منافقان فریاد مىزنند «...الم نكن معكم...؛ آیا ما در دنیا با شما نبودیم پس چرا از ما جدا شدید؟
مؤمنان در پاسخ مىگویند: «آرى ما با هم بودیم، ولى شما خود را فریب دادید و در انتظار حوادث ناگوار براى مسلمانان بودید و پیوسته در امر معاد و دعوت پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوآله ابراز تردید مىكردید و آرزوهاى دراز، پیوسته شما را مغرور ساخت تا فرمان مرگ شما از سوى خدا فرارسید».
به این ترتیب آیه فوق عامل بدبختى منافقان را در چهار چیز خلاصه مىكند كه چهارمین آنها آرزوهاى طول و دراز است.
از پیامبر اكرم صلیاللهعلیهوآله نقل شده است: «آن حضرت در حالى كه یارانش را موعظه مىفرمود خطهایى موازى هم بر زمین كشید، بعد خطی عمود بر همه آنان رسم فرمود، سپس گفت: مىدانید این خطوط چه معنى دارد؟ گفتند: نه یا رسول الله! فرمود: این خطوط مانند آرزوهاى دور و دراز انسانهاست كه حد و مرزى ندارند و آن خط عمودى مرگ است كه بر همه آنها كشیده مىشود و همه را باطل مىكند».
4-الم یان للذین آمنوا ان تخشع قلوبهم لذكر الله و ما نزل من الحق و لایكونوا كالذین اوتوا الكتاب من قبل فطال علیهم الامد فقست قلوبهم و كثیر منهم فاسقون
(سوره حدید، آیه 16)این آیه مؤمنان را به طور غیر مستقیم مخاطب قرار داده و هشدار مىدهد كه مراقب وضع خویش باشند، مبادا به اثر آرزوهاى دور و دراز به سرنوشت مرگبار و اسفناك اقوام پیشین گرفتار شوند، مىفرماید: «آیا وقت آن نرسیده است كه دلهاى مؤمنان در برابر ذكر خدا و آنچه از حق نازل شده استخاشع گردد، و مانند كسانى نباشند كه پیش از این كتاب آسمانى به آنها داده شد، سپس زمان طولانى به آنها گذشت و بر اثر غفلت و آرزوهاى دراز قلبهاى آنها قساوت پیدا كرد. و بسیارى از آنان گناهكارند.
بنابر این عامل نرمش قلب آدمى و انعطاف آن به سوى حق، یاد خدا و توجه به حق است، آرى یاد خدا است كه آرزوهاى دور و دراز را برچیده، و انسان را متوجه مسؤولیتهایش مىكند، و دل را نورانى، و فكر را واقع بین و ماهیت زندگى ناپایدار دنیا را در برابر او مشخص مىسازد.
دلى كز نور معنا نیست روشن مخوانش دل كه آن سنگ است و آهن
دلى كـز گـرد غفلـت زنگ دارد از آن دل ســنــگ و آهـــن نــنــگ دارد
5- ذرهم یاكلوا و یتمتعوا و یلههم الامل فسوف یعلمون (سوره حجر، آیه 3)
این آیه به پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوآله، درباره كفار و مشركان مىفرماید: «بگذار آنها بخورند و از دنیاى مادى بهره گیرند و آرزوهاى دراز آنان را غافل سازد ولى به زودى خواهند فهمید كه چه اشتباه بزرگى مرتكب شدهاند».
آرى آنان همچون چهارپایانند كه جز آب و علف چیزى نمىفهمند، تنها تفاوتى كه با چهارپایان دارند و آنها را از چهارپایان پستتر كرده این است كه یك مشت آرزوى طول و دراز اطراف فكرشان را احاطه كرده و به آنها اجازه نمىدهد كه در سرنوشتخود بیندیشند و پیش از آنكه دست اجل گریبان آنها را بگیرد بیدار شوند و از بیراهه بازگردند.
در اینجا تاثیر منفى آرزوهاى دراز در وجود انسان به خوبى تبیین شده و نشان مىدهد كه تا چه حد آرزوها انسان را به خود مشغول مىسازد و از خدا غافل مىكند.
6- ام للانسان ما تمنى * فلله الآخرة و الاولى
(سوره نجم، آیات 25 و 24)این آیه به این حقیقت اشاره مىكند كه غالبا آرزوهاى دراز كه هرگز انسان به آنها نمىرسد، او را احاطه مىكنند و امكانات او را كه باید در مسیر سعادت به كار گرفته شود به خود جذب مىكند و او را از راه بازمىدارد، مىفرماید: «آیا انسان به آنچه آرزو مىكند مىرسد؟! نه هرگز نخواهد رسید»
این سوال در واقع استفهام انكارى است، چگونه ممكن است انسان به همه آرزوهایش برسد در حالى كه طول آرزوها گاه دهها یا صدها برابر عمر اوست! و گاه اصلا نقطه پایانى ندارد! و هر جا برسد آرزوهاى دیگرى در برابر او خودنمایى كرده و وى را به سوى خود جلب مىنماید.
7- ویل لكل همزة لمزة * الذى جمع مالا و عدده * یحسب ان ماله اخلده (سوره همزه، آیات 1 تا 3)
در این آیه سخن از دنیاپرستان خودخواه با آرزوهاى دور و دراز است، مىفرماید: «واى بر هر عیبجوى مسخره كنندهاى - همان كس كه مال و ثروت (عظیمى) را جمعآورى و شماره كرده است بى آنكه حساب مشروع و نامشروع را بكند و گمان مىكند اموالش سبب جاودانگى اوست!».
در واقع این سه آیه علت و معلول یكدیگرند، چرا كه این انسان بىخبر و خودبین و خودپسند دیگران را استهزاء مىكند، به خاطر آنكه ثروت عظیمى براى خود از طرق نامشروع فراهم ساخته، چرا دست به جمع چنین ثروتى زده؟ به خاطر اینكه مىپندارند داشتن چنین ثروتى به او جاودانگى مىدهد، این پندار كه با«طول امل» و آرزوهاى دراز همراه است سبب غرور و خودبرتربینى مىشود و آن هم به نوبه خود سبب استهزاء و عیبجویى نسبت به دیگران است. [15]
از این آیه به خوبى مىتوان استفاده كرد كه آرزوهاى دراز گاهى به حدى مىرسد كه انسان مرگ را به كلى فراموش كرده، خود را جاودانه مىپندارد و همین امر سبب طغیان و سركشى او مىشود و آن طغیان سرچشمه گناهان دیگرى مىگردد.
8- ان الذین ارتدوا على ادبارهم من بعد ما تبین لهم الهدى الشیطان سول لهم و املى لهم
(سوره محمد، آیه 25)آخرین آیه مورد بحث، سخن از گروهى است كه حق را شناختند و سپس به آن پشت كردند و از آن اعراض نمودند، مىفرماید: «كسانى كه بعد از روشن شدن حق به آن پشت كردند، شیطان اعمال زشتشان را در نظرشان زینت داده و آنان را با آرزوهاى طولانى فریفته است!».
این آیه بیانگر این حقیقت است كه چگونه ممكن است یك انسان حق را بشناسد و باور كند سپس آن را نادیده بگیرد و به آن پشت كند و راه نجات خود را ببیند با این حال از بى راهه برود!
آیا مىتوان باور كرد انسان عاقلى چنین كند؟! آرى! هنگامى كه تسویلات شیطان انسان را احاطه كند و زشتىها را در نظرش به صورت زیبایىها نشان دهد و او را گرفتار آرزوهاى دور و دراز سازد، بعید نیستحق را به دست فراموشى بسپارد و به آن پشت كند.
از اینجا مىتوان دریافت كه آرزوهاى طولانى چه بلایى بر سر انسان مىآورد و چگونه انسان عاقل را به كلى از عقل و خرد بیگانه مىكند؟!
از مجموع آیات فوق كه قسمتى در باره اقوام پیشین بود و بخشى درباره معاصران پیامبر صلیاللهعلیهوآله و قسمتى نیز به صورت یك قانون كلى مطرح شده بود مىتوان چنین نتیجه گرفت كه طول امل و آرزوهاى دراز از خطرناكترین دشمنان سعادت بشر است كه نه تنها افراد، بلكه اقوام و ملتها را در كام مرگ و بدبختى فرو مىبرد.
آیت الله مکارم شیرازی
تنظیم برای تبیان: حسین عسگری
در قسمت بعد این موضوع را از نگاه روایات خواهیم نواخت.