اقسام وحی

وحی در لغت به معنای اشاره كردن، نوشتن، الهام، كلام پنهانی و هر چیزی است كه به دیگری القاء می‌شود.

"راغب اصفهانی" می‌گوید:(1) ریشه وحی به معنای اشاره تند و سریع است، از این رو هر كاری كه به سرعت انجام گیرد وحی نام دارد و این ممكن است در كلامی رمزی و كنایه‌ای باشد. اما در اصطلاح، الهامات غیبی خدای سبحان به فرستادگان خویش را وحی می‌گویند. این واژه در قرآن در چهار معنا استعمال شده است:

1- اشاره پنهانی و پوشیده؛

«فَخَرَجَ عَلَى‏ قَوْمِهِ‏ مِنَ الْمِحْرَابِ فَأَوْحَى‏ إِلَیهِمْ أَن سَبِّحُواْ بُكْرَةً وَ عَشِیا»(2) ؛ از محراب به سوی قومش شتافت و به اشاره به آنان القاء كرد كه صبح و شام خدا را تسبیح كنند.

2- امر غریزی و تكوینی؛

«وَ أَوْحَى‏ رَبّــُكَ إِلَى النـَّحْلِ أَنِ اتَّخـِذِى مِنَ الْجِـبَالِ بُیــوتًا وَ مِنَ الشَّــجَرِ وَ مِمَّا یعْرِشُــونَ»(3) ؛ پروردگار تو به زنبور عسل وحی كرد كه خانه‌های خود را در میان كوه‌ها و درختان بنا كند.

3- الهام نفسانی به افراد عادی؛

این الهام ممكن است خاطرۀ ذهنی یا القای روحی و روانی از عالم بالا باشد.

«و َأَوْحَینَآ إِلَى‏ أُمِ‏ّ مُوسَى‏ أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَیهِ فَأَلْقِیهِ فِى الْیمِ‏ّ وَلَا تَخَافِى وَلَا تَحْزَنِى إِنَّا رَآدُّوهُ إِلَیكِ وَ جَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ» (4) ؛ به مادر موسی وحی كردیم كه طفل خود را شیر بده و اگر ترسیدی كه فرعون گزندی به او رساند او را در نیل رها كن.

4- الهام غیبی به پیامبران؛

وحی به این معنا بیش از هفتاد بار در قرآن كریم به كار رفته است؛ از جمله آن كه:

«نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیكَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَآ أَوْحَینَآ إِلَیكَ هَذَا الْقُرْانَ»(5) ؛ ما به وسیله وحی این قرآن به تو بهترین داستان‌ها را برای تو بیان می‌كنیم.

آیة الله جعفر سبحانی برای روح کمالاتی در نظر گرفته است که به فراخور میزان تکاملش قابلیت درک و دریافت وحی را می‎یابد ایشان می‎گوید:

روح بر اثر كمالاتى كه دارد مى‏تواند از راه‏هاى گوناگون با عوالم روحانى تماس بگیرد. كه در روایات پیشوایان اسلام وارد شده است،(6) برخی از این روایات عبارتند از:

1- گاهى حقایق آسمانى را به طور الهام دریافت مى‏كند، و آنچه كه بر قلب او القاء مى‏شود، حكم علوم بدیهى را پیدا مى‏كند كه شك و تردید در آن راه نمى‏یابد.

2- جمله‏ها و كلماتى را از جسمى(مانند كوه و درخت) مى‏شنود، مانند شنیدن حضرت موسى ‏(علیه‎السلام) که سخن خدا را از درخت شنید.

3- حقایق در عالم رؤیا براى او بسان روز روشن كشف مى‏شود.

4- فرشته‏اى از طرف خدا مامور مى‏شود كه كلام مخصوصى را به او برساند.

قرآن از این طریق، براى رسول گرامى نازل شده است و خود قرآن نیز در «سوره شعراء»، آشكارا مى‏فرماید: روح‎الامین(جبرئیل) آن (قرآن) را بر قلب تو نازل كرده است، تا از گروه ترسانندگان بوده باشى.(7)

فرق وحی و الهام

الف- وحی، اعم از الهام می‎باشد؛ زیرا الهام از جانب خدا بدون واسطه فرشته است، ولی وحی گاهی به واسطه فرشته و گاهی بدون آن است.

ب- وحی، از ویژگیهای نبوت و الهام از ویژگیهای ولایت است.

ج- وحی، مقید به تبلیغ و رسانیدن است، در حالی كه الهام چنین نیست.

د- در الهام، انسان آگاه نیست كه از كجا چیزی به قلبش وارد شده است در حالی كه وحی برخلاف این است.

وحی نبوی

شایع‌ترین كاربرد وحی یعنی وحی به پیامبران نزدیك هفتاد بار در قرآن به كار رفته است. این نوع از وحی، پدیده‌ای است مرموز كه در قالب‌های عقلی بشر نمی‌گنجد. شناخت حقیقت وحی تنها برای كسی ممكن خواهد بود كه آن را دریافت كرده است. بنابراین پیامبران الهی تنها كسانی هستند كه به واسطه ارتباط شهودی با عالم غیب، معرفت به وحی خواهند داشت و دیگران تنها آثار و علائم وحی را خواهند فهمید.

این پدیدۀ فرا عقلی، یكی از بالاترین مقاماتی است كه صف پیامبران را از دیگران جدا می‌سازد. قرآن، ضمن تأكید بر این مطلب كه پیامبران نیز به لحاظ جسمی بشری بیش نیستند و از جنس فرشتگان نمی‌باشند، تصریح می‌كند كه آنان دارای خصیصه‌ای هستند كه دیگران آن را دارا نمی‌باشند و آن ویژگی «وحی پذیری» است.

اقسام وحی نبوی

اتصال و ارتباط غیبی میان پیامبران و خداوند كه «وحی» نامیده می‌شود، به سه صورت امكان‌پذیر است:

«وَ مَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن یكَلِّمَهُ اللهُ إِلَّا وَحْیا أَوْ مِن وَرَآء حجَابٍ أَوْ یرْسِلَ رَسُولًا»(8) ؛ بشری را نرسد كه خدا با او سخن گوید، جز [از راه] وحی یا از فرا سوی حجابی، یا فرستاده‌ای ارسال كند.

در این آیه كریمه اقسام سخن گفتن خداوند با بشر در سه صورت منحصر شده است.

1- وحی مستقیم:

گفتار الهی كه هیچ واسطه‌ای میان خدا و پیامبر نباشد. در حدیثی از پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) دربارۀ چگونگی نزول وحی چنین آمده است كه حارث بن هشام از آن حضرت پرسید: وحی چگونه بر شما نازل می‌شود؟ فرمود:

«گاهی مانند صدای زنگ می‌آید و این شدیدترین حالت وحی بر من است كه مرا كوفته و خسته می‌نماید و در عین حال همه گفته‌ها را حفظ می‌كنم و گاه فرشته‌ای به صورت مردی متمثل شده آن‌ چه می‌گوید حفظ می‌شوم.»

2- وحی غیرمستقیم:

گفتار الهی كه از پشت حجاب شنیده شود؛ مانند سخن گفتن خداوند با حضرت موسی به واسطۀ درخت.

3- وحی غیرمستقیم به واسطه نزول فرشته:

گفتار الهی كه ملكی آن را حل نموده و به بشر برساند.

پی‎نوشت‎ها: 

1- راغب اصفهانی، المفردات فی الفاظ القرآن الکریم، ماده «وحی» .

2- مریم/11 .

3- نحل/68 .

4- قصص/ 7 .

5- یوسف/ 3 .

6- به كتاب ‏«بحارالانوار»، ج 18/193،194،255 ،256 مراجعه فرمایید.

7- نزل به الروح الامین على قلبك لتكون من المنذرین بلسان عربى مبین. سوره شعراء / 195. و در سوره شورى، آیه 51 به تمام این طرق اشاره شده است و در این مورد به كتاب «رسالت جهانى پیامبران‏» مراجعه بفرمایید.

8- شوری/ 51.

برگرفته از منابع:

قرآن در اسلام، علامه طباطبایی، ص 125، 150

مجمع البیان، طبرسی، ج1، ص570 .

بحار الانوار، محمدباقر مجلسی، ج 18، ص260 .

فروغ ابدیت، جعفر سبحانى، ج 1، ص 255 .