امام سجاد علیه‌السلام و نهضتخدمت رسانى قسمت اول: پیش درآمد
ابعاد شخصیتى معصومان علیهم السلام از جمله امام سجاد علیه السلام چنان گسترده است كه در هر بعدى از نیازهاى بشرى مىتوان الگوى كاربردى، ارائه و تشنگان هدایت را از سرچشمههاى فضائل آنان سیراب كرد. بىشك یكى از مشخصههاى بشر از آغاز خلقت تاكنون - و قطعا تا پایان جهان - زندگى جمعى اوست; اجتماعى كه در آن هر كس براساس استعدادها و نحوه برخوردارى از امكانات، موقعیتى مىیابد و در تعامل با دیگران نیازمندىهاى خود را رفع مىكند و در مقابل آن، نیازهاى دیگران را برطرف مىسازد. اعضاى جامعه بشرى - كه ما هم عضوى از آن هستیم - هیچ كدام به تنهایى توان رفع نیازهاى ضرورى براى تداوم حیات را ندارند. از این رو با رو آوردن به «زندگى جمعى» هر كدام بنابر استعداد و توان خود، بخشى از نیازهاى دیگران را تامین مىكند تا در برابر، آنان هم نیازهاى وى را رفع كنند. امام سجاد علیه السلام به خوبى مىدانست كه بى نیاز مطلق، خداست و غیر او، همه به هم نیازمندند. لذا وقتى شنید مردى مىگوید: خدایا! مرا از خلق خود بى نیاز كن. فرمود:
«لیس هكذا، انما الناس بالناس ولكن قل: اللهم اغننى عن شرار خلقك (1); این گونه نیست، مردم به مردم نیازمندند. اما بگو: خدایا! مرا از مردم بد كیش بى نیاز كن.»
به این دلیل ما باید به یك حقیقت مهم و در عین حال فراموش شده توجه كنیم و آن، حقى است كه جامعه (و افراد آن) به دلیل ایفاى نقش در تداوم زندگى ما دارند. و این، همان حقى است كه امام زین العابدین علیه السلام در كنار دو حق دیگر (حق خدا و حق خود) در رساله حقوق از آن یاد مىكند و حقوق گروههایى مثل رهبران، زیردستان، خویشان، نیكوكاران و تودههاى مردم مانند همسایه، رفیق، شریك، سائل و نیازمند و حتى حقوق اموال و... را تذكر مىدهد. و از همین جایگاه است كه انسانها جهت اداى این حقوق موظف به «خدمت» به هم هستند. در واقع اسلام با این دید دقیق و عمیق، خاستگاه «خدمتبه خلق» را «حق خلق» مىداند و معتقد است مردم باید خادم هم باشند چون به گردن هم حق دارند.
این حق گاه چنان روشن است كه مردم را به پاسخگویى متقابل وادار مىكند، مانند حق پدر، معلم، و گاه به واسطه و پنهان است مانند حق نیازمندان، مستضعفان و... كه با دقت در زنجیره اجتماع مىتوان حقوق آنها را نسبتبه خود كشف كرد و آنگاه است كه خدمتبه آنان نیز ضرورى مىشود.
درك این تحلیل وقتى راحتتر خواهد شد كه بدانیم مردى از امام زین العابدین علیه السلام درباره «حق معلوم» در آیه شریفه «والذین فى اموالهم حق معلوم للسائل والمحروم» (2) سؤال كرد و امام فرمود: «حق معلوم، چیزى است كه شخص از مال خود بیرون مىكند و آن غیر از زكات و صدقه واجب است.» آن مرد پرسید: با این مال چه بكند؟ امام فرمود: «با آن صله رحم مىكند و به ضعیفان كمك مىنماید و رنج ایشان را برطرف مىسازد و یا به برادر دینىاش محبت مىكند و گرفتارى او را برطرف مىسازد.» (3)
امام سجاد علیه السلام با تعابیر دیگر نیز این پیوند و علقه اجتماعى بشر به هم را یادآور و «حق خدمت» ناشى از آن را هم متذكر مىشود. از جمله با عنوان «برادرى مردم» چنین مىفرماید: «بئس الاخ یرعاك غنیا و یقطعك فقیرا(4); بد برادرى است كه در وقت توانگرى به تو توجه دارد و در وقت نیازمندى از تو مىبرد.»
براساس برادرى دینى و اجتماعى، مؤمنان موظف به رعایت و خدمتبه هم هستند و ترك وظیفه امرى مذموم شمرده مىشود و به معناى ضایع كردن حقوق دیگران است.
در این مجموعه موضوعات زیر تبیین خواهد شد:
1 - آثار خدمتبه خلق
2 - آثار ترك خدمت
3 - دعاى توفیق خدمت به خلق
4 - دعوت و تشویق به خدمت رسانى
5- بایستههایى براى خدمت شایسته
محمد عابدی
تنظیم برای تبیان: گروه دین و اندیشه – حسین عسگری
پىنوشتها:
1. تحف العقول عن آل الرسول، ص 278.
2. معارج/24 و 25.
3. وسایل الشیعه، ج 6، ص 69.
4. زندگانىامامزینالعابدین علیه السلام، عبدالرزاق موسوى مقرم، ص316نقلازلواقعالانوار، شعرانى، ص 28.
