معرفی صحیفه سجادیه

چهارمین امام معصوم، حضرت علی بن الحسین علیه‌السلام، شخصیتی که جدّ بزرگوارش، حضرت علی بن ابیطالب علیه السلام، او را بهترین فرد روی زمین بعد از پدرش معرفی نموده‌ است، در مدینه منوره در سال 38 هجری چشم به دنیا گشودند. مادر امام شهربانو، دختر یزدگرد سوم ـ آخرین پادشاه سلسله ساسانی ـ بوده است.

امام چهارم حضرت علی بن الحسین علیه السلام القاب متعددی دارد:

زین العابدین، سیدالعابدین، زین الصالحین، وارث علم النبیین، وصی الوصیین، خازن وصایا المرسلین، امام المومنین، منارالقانتین، الخاشع، اَلمتهجّد، الزاهد، العابد، العدل، البکّاء، السجّاد، ذوالثَفنات، امام الامّه، ابوالائمه، الزّکی، الامین.

دورانی كه امام سجاد علیه السلام در آن زندگی می‌كرد، همه ارزش‌های دینی دستخوش تحریف و تغییر امویان قرار گرفته بود و احكام اسلامی بازیچه دست افرادی چون ابن زیاد، حجاج و عبدالملك بن مروان بود. حجاج عبدالملك را مهمتر و برتر از رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌شمرد و برخلاف نصوص دینی از مسلمانان جزیه می‌گرفت و با اندك تهمت و افترایی مردم را به دست جلادان می‌سپرد.

در سایه چنین حكومتی آشكار بود كه تربیت دینی مردم تا چه اندازه تنزل كرده و ارزش‌های جاهلی چگونه احیا شده است.

به طوری كه دو خطر بزرگ جامعه اسلامی را تهدید می‌كرد:

1- فرهنگ‌های متنوع بیگانه                                          2- خطر تجمل پرستی

از این رو لازم بود در زمینه علمی كاری انجام شود تا مسلمانان به اصالت فكری و شخصیت قانونگذاری ویژه خود كه از كتاب و سنت در اسلام الهام می‌گیرد، واقف گردند. در اینجا ضرورت یك حركت اجتهادی (اطلاع رسانی قوی) به نظر می‌رسید تا در چهارچوب تعالیم اسلامی، افق فكری مسلمانان گسترش یابد و بذر اجتهاد و تلاش از برای یافتن راه حق در دل آنها افشانده شود و این كاری بود كه امام سجاد علیه السلام بدان دست یافت.

خطر دوم ناشی از پیشامد امواج رفاه و آسایش در جامعه اسلامی بود كه عشق سوزانی را كه از ارزش‌های اخلاقی و پیوندهای روحی در مسلمانان پدید آمده بود را خاموش می‌كرد.

امام علی بن الحسین علیهماالسلام این خطر را احساس كرد و فهمید كه جامعه دچار انحراف شده و روحیه رفاه طلبی و فساد سیاسی و اخلاقی و اجتماعی آن را در محاصره قرار داده و از نظر سیاسی هیچ روزنه‌ای برای تنفس وجود ندارد، بنابراین امام سجاد علیه السلام توانست از دعا برای بیان بخشی از عقاید خود استفاده كند و بار دیگر تحركی در جامعه برای توجه به معرفت و عبادت و بندگی ایجاد كند. امام علیه‌السلام در این سنگر قدرت بس شگرف تصویرهای روشنی از جامعه اسلامی و وظیفه مسلمانان را در برابر كفرگویان معین می‌كند و مبارزه آنان را با منكرات مطرح می‌سازد.

دعای او نشان دهنده این مطالب است كه در هر حال ولو این كه همه امكانات مبارزه از یك نفر گرفته شود و به فرض این كه تنها هم باشد، باز هم مسئولیت تلاش و كوشش از او سلب نمی‌گردد و باید از دعا به عنوان حربه مبارزه در راه حق استفاده شود.

شناخت «صحیفه سجادیه» را مى‏توان گامى در جهت آشنایى با «معارف اسلام» دانست و در زمینه «عقاید» و «اخلاق» و «شناخت‏هاى دینى» به آن مراجعه كرد. جهت شناخت دین، منابعى وجود دارد كه از اطمینان، اتقان و صحت خاصى برخوردار است، چرا كه ریشه در كلام الهى و علم لدنّى دارد. برخى از این منابع عبارتند از:

- قرآن كریم؛

- احادیث پیامبر و ائمه ‏علیهم السلام؛

- دعاهاى معصومین‏ علیهم السلام؛

- زیارتنامه‏هاى مأثوره.

بحث ما بر محور یكى از این منابع است، یعنى دعاهایى كه از زبان امام سجاد علیه السلام بیان ‏شده و به ما رسیده و حاوى ظریف‏ترین و عمیق‏ترین معارف است و باید قدر این مجموعه را دانست و با آن مأنوس بود و لحظات شب و روز خویش را با این دعاها، پر معنویت ساخت. اهل‏بیت ‏علیهم السلام اهل دعا، تهجد و ذكر بودند. قرآن كریم هم سفارش اكید به دعا دارد. پیروان ائمه نیز باید اهل دعا، تضرع و نیایش باشند.

شاید فهم ما قاصر از آن باشد كه از خداى متعال چه بخواهیم و خواسته‏هاى ما چه باشد؛ ولى در این زمینه هم اولیاى دین، پیشواى ما هستند و با طرح خواسته‏هاى اساسى‏تر و متعالى‏تر كه به سعادت دنیوى و اخروى ما مربوط مى‏شود، سطح فهم و خواسته ما را بالا مى‏برند و ما با خواندن این دعاها، همنوا با معصومین پاك و بندگان وارسته خدا و مقربان درگاه او مى‏شویم و خداوند را از زبان حجت خدا مى‏خوانیم و در «دعا» نیز شاگرد مكتب اهل‏بیت ‏علیهم السلام مى‏شویم.

در مبحث دعا، سر فصل‏هاى فراوانى وجود دارد كه توجه به آنها مناسب است:

- معنى دعا و اهمیت آن؛

- ضرورت آن و نیاز بشر به نیایش؛

- آثار روحى، فردى و اجتماعى دعا؛

- ادب و آداب دعا، شیوه صحیح نیایش؛

- شرایط اجابت و موانع اجابت دعا؛

- بحث دعا و اجابت و علل عدم استجابت برخى دعاها؛

- دعاهاى ائمه و اولیاء الهى (ادعیه مأثوره)؛

- محتواى دعاها و خواسته‏ها؛

- سیره معصومین و حالات علما و عرفا در دعا و تهجد؛

- جایگاه خاص امام سجاد علیه السلام كه زین العابدین است؛

- دعا و عمل (همراهى دعا و اقدام)؛

- دعا و سرنوشت و مقدّرات، فایده دعا؛

- آنان كه دعایشان قبول نمى‏شود؛

- مستجاب الدّعوه‏ها؛

- دعا و نفرین (دعاى به سود و دعاى به زیان)؛

- دعا براى خود و دعا براى دیگران؛

- دعاهاى قرآنى .

اهمیت صحیفه سجادیه از آنجاست كه امام معصومى همچون حضرت سجاد علیه السلام با خداى خویش با این دعاها راز و نیاز و نیایش مى‏كرده است. صحیفه، كه از آن به «زبور آل محمد» نیز یاد مى‏كنند، هم از نظر گوینده و هم از نظر مخاطب (كه پروردگار است) از ویژگى خاصى برخوردار است. صحیفه سجادیه علاوه بر محتواى عمیق و مضامین متعالى كه در این دعاها نهفته است، از نظر سند نیز از استحكام خاصى برخوردار است.

كتب دعا بسیار است و دعاهاى رایج و منقول هم فراوان؛ ولى دعاهایى كه داراى سند محكم باشد و یقیناً از زبان معصوم تراویده باشد، سندیت بیشترى دارد و مضامین آن هم دلنشین‏تر خواهد بود. علماى شیعه در طول قرون، كتب متعددى تألیف كرده‏اند كه حاوى ادعیه گوناگون براى ساعات و ایام و مواقع مختلف است؛ از قبیل «اقبال» سید بن طاووس، «البلد الامین» كفعمى، «جمال الاسبوع» سیدبن طاووس، «الدّعوات» قطب راوندى، «عُدّة الداعى» ابن فهد حلى، «المصباح» كفعمى، «مفتاح الفلاح» شیخ بهایى و «مفاتیح الجنان» محدّث قمى.

اما «صحیفه سجادیه» در این میان جایگاه خاصى دارد. فصاحت و بلاغت و عمق معانى آن درخور دقت است. سند آن بسیار معتبر مى‏باشد و اهل‌بیت عصمت، پیوسته مواظبت و مراقبت از این كتاب را - كه میراث ارزشمند امام زین العابدین ‏علیه السلام است - به دیگران توصیه مى‏كردند. در كتاب‏هاى مبسوط، درباره سلسله سند این دعاها، بحث‏هاى كارشناسى و علمى دقیقى انجام گرفته كه در این مختصر نمى‏گنجد.

دوره حیات امام سجاد علیه السلام، یكى از سخت‏ترین و خفقان بارترین دوره‏ها براى اهل‏بیت و ائمه‏ علیهم‌السلام بود و محدودیت‏هاى بسیارى از سوى امویان براى امامان شیعه اعمال مى‏شد. از این رو براى امام سجاد علیه‌السلام زمینه دایر كردن جلسات بحث و تفسیر و فقه و علوم دیگر میسر نبود.

آن حضرت، بسیارى از معارف ناب اسلامى را در قالب دعاهاى صحیفه بیان داشته است. از این رو مى‏بینیم كه در دعاهاى این كتاب، ظریف‏ترین مباحث خداشناسى، هستى‏شناسى، عالم غیب و فرشتگان، رسالت انبیا، جایگاه پیامبر و اهل‏بیت ‏علیهم السلام، فضایل و رذایل اخلاقى، حالات خاص انسان، شیوه‏هاى شیطان در گمراه ساختن مردم، گرامیداشت اعیاد و یوم الله‏هاى مختلف، مسائل اجتماعى و اقتصادى، اشارات تاریخى و سیره، توجه دادن به مظاهر قدرت پروردگار، یادآورى نعمت‏هاى مختلف خداوند و وظیفه شكر و سپاس، آیات آفاقى و انفسى پروردگار، ادب و آداب دعا، تلاوت، ذكر، نماز و عبادت و ... ده‌ها موضوع مهم دیگر مطرح است. قالب، قالب دعا و نیایش است ولى مضمون، تبیین دین و ارزش‏هاى اخلاقى و معارف قرآنى و وظایف عبادى و آداب بندگى است.