از فلق تا شفق
رئیس مذهب شیعه حضرت امام جعفر صادق علیه السلام بنا به نقل مشهور در روز ولادت نبی گرامی اسلام(ص) یعنی 17 ربیع الاول در شهر مدینه به دنیا آمد. عموم مورخان سال ولادت ایشان را سال 83 هجری ذكر كرده‌اند. (1)
در كتاب «موسوعة الامام الصادق» آمده است:
«شهید اول در"دروس"، روز ولادت حضرت را 17 ربیع الاول سال 83 هجری ذكر كرده است و همین قول مشهور نزد شیعه است. و این روزی است كه رسول خدا در این روز به دنیا آمد. و این مطلب نزد ائمه اهل البیت ثابت میباشد. و البته اهل خانه بهتر از دیگران از وضع خانه خبر دارند».
سپس علامه قزوینی می‌نویسد:
«هم زمانی ولادت رسول خدا صلی الله علیه و آله و امام صادق علیه السلام می‌تواند به این نكته اشاره داشته باشد كه همان گونه كه رسول خدا دین اسلام را برای هدایت انسان‌ها آورد...، امام صادق نیز با توفیقی كه به واسطه شرایط زمانی برای ایشان حاصل شد، موفق شد آموزه‌های اسلامی را احیا كند و در جهان اسلام منتشر سازد». (2)
پدر بزرگوار امام جعفر صادق، حضرت امام محمد باقر علیه السلام و مادر گرامی آن حضرت «فاطمه» كه به «ام فروه» مشهور است میباشد. امام همواره از مادر خویش به نیكی یاد می‌كرد و پارسائی، ایمان و نیكوكاری وی را می‌ستود. شیخ عباس قمی در کتاب شریف منتهی الامال می‌نویسد:
«ایشان در حق مادرش فرمود : "كانت امّی ممّنْ آمَنَتْ و اتَّقَتْ و احْسَنَتْ" .
(مادرم از كسانی بود كه ایمان آورد و پرهیزكاری و احسان و نیكوكاری پیشه كرد و خداوند نیكوكاران را دوست دارد).
عصر آن حضرت، عصر جنبش فرهنگی و فکری و برخورد فرق و مذاهب گوناگون بود. پس از زمان رسول خدا دیگر چنین فرصتی پیش نیامده بود تا معارف اصیل اسلامی ترویج گردد، بخصوص که قانون منع حدیث و فشار حُکّام اموی باعث تشدید این وضع شده بود. لذا خلأ بزرگی در جامعه آنروز که تشنة هرگونه علم و دانش و معرفت بود، به چشم می خورد.
نام اصلى امام صادق علیه السلام «جعفر» است، واژه جعفر معانى متعدد دارد، یكى از آن معانى، نام نهرى است در بهشت، از این رو امام باقر نام او را جعفر نهاد چرا كه و جود پربركت او همچو آب زلال نهر بهشت، حیاتبخش و پر ثمر است. روزى امام علیه السلام به «ضریس كنانى» فرمود: «چرا پدرت نام تو را ضریس نهاده؟(با اینكه ضریس به معنى گرسنه، یا چاه سنگچین و یا مهره هاى پشت است) او گفت: «پدرم مرا چنین نامید چنانكه پدرت تو را جعفر نامیده»،امام فرمود: پدرت از روى نادانى نامت را ضریس نامید، زیرا ضریس نام یكى از پسران ابلیس است، ولى پدر من از روى آگاهى نام مرا جعفر نامید، زیرا جعفر نام نهرى از نهرهاى بهشت است... »
به این ترتیب، حضرت توصیه فرمود كه براى نام فرزندان، نام نیك و معنى دار انتخاب كنید.
دوران امام جعفر صادق علیه السلام در میان دیگر دورانهای ائمه اطهار، دورانی منحصر به فرد بود و شرایط اجتماعی و فرهنگی عصر آن حضرت در زمان هیچ یک از امامان وجود نداشته است و این به دلیل ضعف بنی امیه و قدرت گرفتن بنی عباس بود. این دو سلسله مدتها در حال مبارزه با یکدیگر بودند که این مبارزه در سال 129 هجری وارد مبارزه مسلحانه و عملیات نظامی گردید.این کشمکش ها و مشکلات سبب شد که بنی امیه و بنی عباس توجه کمتری به امامان و فعالیت هایشان داشته باشند، از این رو این دوران، دوران آرامش نسبی امام صادق و شیعیان و فرصت بسیار خوبی برای فعالیت علمی و فرهنگی آنان به شمار می رفت. در واقع عصر آن حضرت، عصر جنبش فرهنگی و فکری و برخورد فرق و مذاهب گوناگون بود. پس از زمان رسول خدا دیگر چنین فرصتی پیش نیامده بود تا معارف اصیل اسلامی ترویج گردد، بخصوص که قانون منع حدیث و فشار حُکّام اموی باعث تشدید این وضع شده بود. لذا خلأ بزرگی در جامعه آنروز که تشنة هرگونه علم و دانش و معرفت بود، به چشم می خورد. امام صادق با توجه به فرصت مناسب سیاسی و نیاز شدید جامعه، دنباله نهضت علمی و فرهنگی پدرش را گرفت و حوزه وسیع علمی و دانشگاه بزرگی به وجود آورد و در رشته های مختلف علمی و نقلی شاگردان بزرگی تربیت کرد. شاگردانی چون: هشام بن حکم، مفضل بن عمر کوفی جعفی، محمد بن مسلم ثقفی، ابان بن تغلب، هشام بن سالم، مؤمن طاق، جابر بن حیان و ... تعداد شاگردان امام را تا چهار هزار نفر نوشته اند.
اما نباید تصور کرد که امام به کلی خود را از امور سیاسی جامعه عصر خود دور نگه داشت، بلکه علیرغم تمامی فشارهای هیأت حاکمه همواره از وقتهای مناسب برای ترویج حقانیت اهل بیت رسول خدا و بطلان حکومت وقت بهره می برد تا بدان جا که این فعالیت های امام باعث شد تا آنان چاره ای ندید جز اینکه رهبر شیعه را از میان بردارند.
امام صادق علیه السلام در سال 114 هجری به امامت رسید و تا سال 148 هجری كه مصادف با حكومت منصور عباسی بود، امر پیشوایی شیعیان را بر عهده داشت. سپس در همین زمان به دستور خلیفه عباسی در بیست و پنج شوال سال 148 هجری قمری با انگورى زهرآگین مسموم و به شهادت رسید.
پی نوشتها:
1. محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد، قم، آل البییت (علیه‌السّلام)، 1413، ج 2، ص 304 و كلینی، محمد بن یعقوب؛ الكافی، تهران، دارالكتب الاسلامیه، 1338، ج1، ص 472.
2. قزوینی، محمدكاظم؛ موسوعة الامام الصادق (ع)، قم، بصیرتی، 1414، ج1، ص 160.
3. قمی، شیخ عباس؛ منتهی الامال، بی‌جا، مطبوعاتی حسینی، ص 710.
فرآوری: ابوالفضل صالح صدر
بخش عترت و سیره تبیان
