شیوههاى ارتباط شیعه با امام صادق علیه السلام
رابطه شیعیان با امام صادق علیه السلام
عصر امام صادق علیه السلام، یكى از دوران‌هاى پرشكوه و طلایى در تاریخ تشیع است. در این عصر، تشیع گسترش چشمگیرى نمود و بر تعدد شیعیان افزوده گشت و در اثر آزادى نسبى روابط شیعیان با امام صادق علیه السلام، آن حضرت توانست فقه و كلام شیعه را توسعه دهد و اصول و مبانى آن را روشن كند. نقش آن حضرت در معرفى مبانى شیعه به حدى بود كه مذهب شیعه به نام آن جناب و «مذهب جعفرى» شهرت یافت.بعد از رحلت رسول اكرم صلی الله علیه و آله، دیگران در جایگاه آن حضرت نشستند و على علیه السلام در حاشیه ماند. با این حال تعداد زیادى از بزرگان صحابه تنها آن جناب را امام برحق مىدانستند؛ حذیفه بن یمان مىگفت
"هر كس كه طالب دیدار امیرالمؤمنین بر حق است، على را ملاقاتنماید.» (1)
عبدالله بن مسعود مىگفت: « در قرآن خلفا چهار تن هستند: آدم، هارون، داوود و على علیهم السلام»(2)
این بزرگان كاملا با امامشان در ارتباط بودند ولى تشكل جداگانهاى از سایر مسلمانان نداشتند. اما بعد از قتل عثمان و آغاز خلافت على علیه السلام همان طور كه طرفداران بنىامیه شكل حزبى به خود گرفتند و عثمانیان نامیده شدند، شیعیان نیز صف خویش را از دیگران جدا نمودند و آزادانه تشیع خود را اعلام كردند. ولى این وضع دیرى نپایید و با حاكمیت بنىامیه، شیعهگرى جرمى سنگین به شمار آمد؛ معاویه طى بخشنامهاى به عمال و فرماندارانش در سراسر كشور نوشت: «اگر دو نفر شهادت دادند كه شخصى از دوستداران على و خاندان او است، اسمش را از دفتر بیت المال حذف كنید و حقوق و مقررى او را قطع نمایید.» (3) و با وجود حكمرانى سفاكانى چون: زیاد، ابن زیاد و حجاج بن یوسف، ارتباط شیعیان با رهبرانشان به نهایت درجه كاهش یافته بود. لذا اخبارى بدین مضمون به چشم مىخورد كه بعد از شهادت امام حسین علیه السلام تنها چهار تن در كنار امام سجاد علیه السلام ماندند.(4) و شخصى چون سعید بن جبیر به جرم رابطه داشتن با امام زین العابدین علیه السلام بالاى دار مىرود.(5) تا این كه با پایان یافتن قرن اول هجرى و شروع دعوت عباسیان و قیام‌هاى طالبیان، وضع عوض مىشود و توجه بنىامیه به جاى دیگر معطوف مىگردد و شیعیان نفس راحتى مىكشند و توان این را مىیابند كه با امامانشان رابطه برقرار نمایند كه این مطلب در عصر امام صادق علیه السلام به اوج خود رسید.
رابطه شیعیان با امام صادق علیه السلام
ارتباط شیعیان و مسلمانان را با امام صادق علیه السلام، مىتوان به دو نوع كلى تقسیم كرد:
عدهاى از بزرگان شیعه چون هشام بن حكم، محمدبن مسلم، ابان بن تغلب، هشام بن سالم، مؤمن الطاق، مفضل بن عمر، جابر بن حیان و ... از شاگردان و تربیتشدگان محضر آن حضرت بودند كه تعداد شاگردان ایشان را عدهاى از محققان و دانشمندان شیعه چهار هزار تن دانستهاند و تنها از جواب سوال‌هایى كه از آن حضرت مىشد، چهار صد رساله نگارش یافته است. (6) بعضى از شاگردان امام صادق علیه السلام داراى آثار علمى و شاگردان متعددى بودند، به عنوان نمونه هشام بن حكم سى و یك جلد كتاب نوشته (7) و جابر بن حیان نیز بیش از دویست جلد كتاب در زمینههاى گوناگون به خصوص رشتههاى علوم عقلى، طبیعى، فیزیك و شیمى تصنیف كرده بود.(8) ابان بن تغلب در مسجدالنبى جلسه درس داشت و آنگاه كه وارد مسجد مىشد ستونى را كه پیامبر صلی الله علیه و آله تكیه مىداد، براى او خالى مىكردند.(9)
شاگردان امام صادق علیه السلام منحصر به شیعیان نبودند، بلكه پیروان سنت و جماعت نیز از مكتب آن حضرت برخوردار مىشدند؛ پیشوایان چهارگانه اهلسنت بلاواسطه یا با واسطه شاگرد امام صادق علیه‌السلام بودند. ابوحنیفه در راس این پیشوایان قرار دارد كه به گفته خودش، دو سال شاگرد امام بوده و اساس علم و دانشش از این دو سال است.(10)
شاگردان امام از نقاط مختلف همچون: كوفه، بصره، واسط، حجاز و سایر مناطق و نیز از قبایل گوناگون مانند: بنىاسد، مخارق، طى، سلیم، غطفان، ازد، خزاعه، خثعم، مخزوم، بنى ضبه، قریش به ویژه بنىحارث بن عبدالمطلب و بنى الحسن بودند كه به مكتب آن حضرت پیوستند. (11) به گفته ابن حجر عسقلانى، فقها و محدثانى همچون: شعبه، سفیان ثورى، سفیان بن عینیه، مالك، ابن جریح، ابوحنیفه، پسروى موسى، وهیب بن خالد، قطان، ابوعاصم و گروه انبوه دیگرى از آن حضرت حدیث نقل كردهاند.(12) امام صادق علیه السلام هر یك از شاگردان خود را در رشتهاى كه با ذوق و قریحه او سازگار بود، تشویق و تعلیم مىنمود و در نتیجه هر كدام از آنها در یك یا دو رشته از علوم مانند: حدیث، تفسیر و علم كلام تخصص پیدا مىكردند.
كوفه یكى از مهمترین كانون‌هاى تجمع شاگردان امام صادق علیه السلام بود؛ حسن بن على بن زیاد وشاء كه از شاگردان امام رضا علیه السلام بوده، نقل كرده كه در مسجد كوفه نه صد نفر استاد حدیث مشاهده كردم كه همگى از جعفر بن محمد علیه السلام حدیث نقل مىكردند.(13)
كلیه شیعیانى كه توانستند خدمت امام صادق علیه السلام برسند و یا به نحوى با آن حضرت رابطه برقرار نمایند، جزو شاگردان آن جناب محسوب نمىشوند؛ زیرا تشیع در این عصر گسترش زیادى یافته و به اكثر قلمروهاى اسلامى رسیده بود و شمار زیادى از مسلمانان از اهلبیت علیهم السلام پیروى مىكردند. با توجه به گزارش‌هاى رسیده از آن عصر، روابط شیعیان با آن حضرت را مىتوان به روش‌هاى زیر بیان كرد:
سفر مردم به حج كه براى توانگران واجب بود، وسیله خوبى به شمار مىآمد، تا شیعیان بتوانند، در مدینه خدمت امام صادق علیه السلام برسند و از محضر ایشان بهرهمند شوند. همچنین آن حضرت در موسم حج، در مسجدالحرام جلسه درس تشكیل و به سوالات و مسائل شرعى پاسخ مىدادند؛ شیخ مفید نقل مىكند در یكى از این جلسات عدهاى به ابن ابىالعوجاء ملحد پیشنهاد كردند، از امام صادق علیه السلام كه به قول آنها علامه زمان و داناى روزگار است و مردم اطراف او را گرفتهاند. سوالاتى كند و آن حضرت را نزد مردم شرمنده و مفتضح سازد كه با پاسخ‌هاى عالمانه امام صادق علیه السلام، ابن ابىالعوجاء، نومید و ناراحت نزد یاران خود برگشت.(14)
اگرچه در روزگار قدیم، مسافرت براى تعلیم و یادگیرى مسایل عادى كارى دشوار بود، با این حال مواردى در دست است كه نشان مىدهد بعضى از مومنان براى اخذ یك مسئله فقهى، رنج و مشقت مسافرت طولانى را بر خود هموار مىكردند؛ چنان كه مرحوم قطب الدین راوندى نقل كرد: «شخصى زنش را سه بار طلاق داده بود و در مورد جواز رجوع، از مطلقات شیعه پرسیده بود، جوابش را داده بودند ولى همسرش راضى نشده، مگر این كه از امام صادق علیه السلام استفتا كند كه در این هنگام امام صادق علیه السلام به دستور خلیفه عباسى در حیره، تحت نظربه سر مىبرد و مانع ملاقات مردم، با او بودند. لذا آن شخص خود را به قیافه «خیار فروشى» در آورد و به در خانه امام صادق علیه السلام آمد و مسئلهاش را پرسید و جواب گرفت.»(15)
یكى از مهمترین راه‌هاى ارتباط مردم با امام صادق علیه السلام، از طریق وكیلان آن جناب بود كه این روش از زمان امام صادق علیه السلام به جهت گسترش مناطق شیعهنشین توسط ائمه اطهار علیهم السلام مورد استفاده قرار مىگرفت. شیعیان نیز توسط این وكیلان وجوهات شرعى خویش را حضور ائمه اطهار علیهم السلام مىفرستادند و هم دستورات و مسائل شرعى را از طریق آنان دریافت مىنمودند.
پىنوشتها:
1-بلاذرى، احمدبن یحیى، انساب الاشراف، منشورات موسسه الاعلمى للمطبوعات، بیروت، 1394 ه .، ج3، ص 115.2- ابن شهر آشوب، مناقب آل ابىطالب، دارالاضواء، بیروت، 1405 ه.، ج3، ص77 و 78.
3- ابن ابىالحدید، شرح نهج البلاغه، داراحیاء الكتب العربیه، قاهره، 1961، ج 1، ص43- 45.
4- شیخ طوسى، اختیار معرفهالرجال، معروف به رجال كشى، موسسه آلالبیت علیه السلام لاحیاء و التراث، قم، 1404، ج 1، ص 332.
5- همان، ص 335.
6- محقق المعتبر، ج 1، ص26.
7- فتال نیشابورى، روضهالواعظین، موسسه الاعلمى للمطبوعات، بیروت ط 1،1406 ه .، ص 229/ طبرسى، اعلام الورى باعلام الهدى، منشورات المكتبه الاسلامیه، ط3، ص 284.
8- ابن ندیم، الفهرست المكتبه التجاریه الكبرى، قاهره، ص517- 512.
9- اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، دارالكتب العربیه، بیروت، ج 1، ص 55.
10- همان، ص 70.
11- همان، ص37.
12- تهذیب التهذیب، بیروت، دارالفكر، ط 1، 1404 ه .، ج 1، ص88.
13- رجال نجاشى، دفتر نشر اسلامى وابسته به جامعه مدرسین، قم، ص39 و 40.
14- شیخ مفید، الارشاد، ترجمه محمدباقر ساعدى خراسانى، كتابفروشى اسلامیه، ص 545.
15- قطب الدین راوندى، الخرائج و الجرائح، ترجمه غلامحسن محرمى، انتشارات جامعه مدرسین، ص459 و 460.
منبع:ماهنامه كوثر، شماره 40 ، غلامحسن محرمى.
