فضل و دانش امام باقر (علیه السلام)

امام محمّدباقر(علیه السلام) در دوران امامت خود، به نشر و پخش معارف دین به ویژه فقه و احكام اسلامی پرداخت و ضمن حلّ مشكلات علمی به تعلیم و تربیت شاگردانی فاضل و آگاه مانند: محمّدبن مسلم، زرارةبن اعین، ابونصیر، هشام بن سالم و جابربن یزید و حمران بن اعین و بُریدبن معاویه عجلی، همّت گماشت.

آن حضرت در فضل و فضیلت، زهد و تقوا، اخلاف و معاشرت، سر آمد بزرگان بنی هاشم در عصر خود بود.

آوازه علوم و دانش او چنان اطراف و اكناف پیچیده بود كه ملقّب به باقرالعلوم; یعنی شكافنده دانش ها گردید.

یكی از علمای بزرگ سنّی به نام ابن حجر هیتمی درباره او مینویسد: «محمّد باقر به اندازه ای گنج های پنهان معارف و دانش ها را آشكار ساخته، حقایق احكام و حكمت ها و لطایف دانشها را بیان نموده كه جز بر عناصر بی بصیرت یا بد سیرت پوشیده نیست و از همین جاست كه وی را شكافنده دانش و جامع علوم و برافروزنده پرچم دانش خوانده اند. «عبدالله بن عطا یكی از شخصیّت های علمی زمان امام، میگوید: «من هرگز دانشمندان اسلام را در هیچ محفل و مجمعی به اندازه محفل محمّد بن علی(علیه السلام) از نظر علمی حقیر و كوچك ندیدم.» امام باقر (علیه السلام) در سخنان خود، اغلب به آیات قرآن كریم استناد مینموده و از كلام خدا شاهد میآورده و فرموده است: «هر مطلبی را گفتم، از من بپرسید كه در كجای قرآن است تا آیه مربوط به آن موضوع را معرّفی كنم.»

اول، علم و دانش: در كشف الغمة از حافظ عبد العزیز بن اخضر جنابذی در كتابش موسوم به معالم العترة الطاهرة از حكم بن عتیبه نقل شده است كه در مورد آیه إِنَّ فِی ذَلِكَ لآیَاتٍ لِّلْمُتَوَسِّمِینَ ¹ گفت: «به خدا سوگند محمد بن علی در ردیف همین هوشمندان است». ابو زرعه در مورد امام باقر علیه السلام  گفته است: به جان خودم ابو جعفر از بزرگ‏ترین دانشمندان است.

ابو نعیم در حلیة الاولیاء نوشته است: مردی از ابن عمر درباره مسئله‏ای پرسش كرد.ابن عمر نتوانست او را پاسخ گوید.پس به سوی امام باقر (ع) اشاره كرد و به پرسش كننده گفت : نزد این كودك برو و این مسئله را از او بپرس و جواب او را هم به من بازگوی.آن مرد به سوی امام باقر (ع) رفت و مشكل خود را مطرح كرد.امام نیز پاسخ او را گفت.مرد به نزد ابن عمر بازگشت و وی را از جواب امام باقر (ع) آگاه كرد.آنگاه ابن عمر گفت: اینان اهل بیتی هستند كه از همه علوم آگاهی دارند.

در حلیة الاولیاء آمده است: محمد بن احمد بن حسین از محمد بن عثمان بن ابی شیبه، از ابراهیم بن محمد بن ابی میمون، از ابو مالك جهنی، از عبد الله بن عطاء، نقل كرده است كه گفت: من هیچ یك از دانشمندان را ندیدم كه نسبت به دانشمندی دیگر كم دانش‏تر باشند مگر نسبت به ابو جعفر.من حكم را می‏دیدم كه در نزد او چون شاگردی می‏كرد.

شیخ مفید در كتاب ارشاد می‏نویسد: شریف ابو محمد حسن بن محمد از جدم، از محمد بن قاسم شیبانی، از عبد الرحمن بن صالح ازدی، از ابو مالك جهنی، از عبد الله بن عطاء مكی، روایت كرده است كه گفت: هرگز دانشمندی را ندیدم كه نسبت به دانشمندی دیگر آگاهیهایش كمتر باشد مگر نسبت به ابو جعفر محمد بن علی بن حسین.من حكم بن عتیبة را با آن آوازه‏ای كه در میان پیروانش داشت می‏دیدم كه در مقابل آن حضرت چونان طفلی می‏نمود كه در برابر آموزگارش قرار گرفته است.

ابن جوزی در تذكرة الخواص، می‏نویسد: عطاء می‏گفت هیچ یك از دانشمندان را ندیدم كه دامنه دانایی‏اش نسبت به دانشمندی دیگر كمتر باشد مگر نسبت به ابو جعفر.من حكم را دیدم كه در نزد آن حضرت چونان پرنده‏ای ناتوان بود.ابن جوزی می‏گوید: «منظور وی از حكم همان حكم بن عتیبه بود كه در روزگار خود دانشمندی بزرگ به شمار می‏آمد» .

این سخن، چنان كه ملاحظه گردید، از عطاء نقل شده و باز به همان گونه كه شنیدید ابو نعیم اصفهانی و شیخ مفید آن را از عبد الله بن عطاء روایت كرده‏اند.محمد بن طلحه نیز در كتاب مطالب السؤول، این روایت را به همین نحو نقل كرده است.البته در این باره ملقب شدن آن حضرت به لقب باقر العلم و شهرت وی در میان خاص و عام و در هر عصر و زمان بدین لقب كفایت می‏كند.

ابن شهر آشوب در كتاب مناقب از محمد بن مسلم نقل كرده است كه گفت: من سی هزار حدیث از آن حضرت پرسیدم.شیخ مفید نیز در كتاب اختصاص، به نقل از جابر جعفی آورده است: ابو جعفر امام باقر (ع) هفتاد هزار حدیث برایم گفت كه هرگز از كسی نشنیده بودم.

شیخ مفید می‏نویسد: از هیچ كدام از فرزندان امام حسن (ع) و امام حسین (ع) این اندازه از علم دین و آثار و سنت و علم قرآن و سیره و فنون ادب كه از امام باقر (ع) صادر شده، ظاهر نشده است.

ما در صفحات آینده از بزرگان مسلمان از صحابه، تابعان و فقیهان و نویسندگان و بسیاری دیگر كه از علم و دانش آن حضرت بهره‏مند گشته‏اند، یاد خواهیم كرد.تحقیقا بسیاری از دانشمندان از آن حضرت كسب علم كرده و بدو اقتدا نموده بودند و گفتار آن حضرت را پیروی می‏كردند و از فقه و دلایل روشنی بخش حضرتش در توحید و فقه و كلام كمال استفاده را به عمل می‏آوردند.

1 ـ حجر/75: و در این (عذاب) هوشمندان را عبرت و بصیرت بسیار است.