تبیان، دستیار زندگی
«خطبه فدك» علاوه بر قاطعیت فاطمه زهرا علیهاالسلام در حق‏خواهى نسبت به ارث خویش، بیش از پیش بیان روشن دفاع از حضرت على علیه‏السلام است و انتقاد از بى‏وفایى و خیانت مردمان نسبت به حق صریح اهل بیت علیهم‏السلام.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

خطبه فدكیه تفسیرى بر آیات قرآن كریم(1)

زمینه سازی خطبه فدكیه

حضرت زهرا علیهاالسلام

در فرهنگ شیعه، «فدك» نمادِ معنایى بزرگ است كه هرگز در محدوده یك قطعه زمین نمى‏گنجد و همین معنا رمزى است كه درگیرى را از مخاصمه سطحى و محدود، به مبارزه‏اى سیاسى تبدیل كرد. منازعه فدك در واقع، فریاد اعتراض یادگار رسول خدا صلى‏الله‏علیه ‏و ‏آله به انحراف پدید آمده در جهان اسلام است. «خطبه فدك» علاوه بر قاطعیت فاطمه زهرا علیهاالسلام در حق‏خواهى نسبت به ارث خویش، بیش از پیش بیان روشن دفاع از حضرت على علیه‏السلام است و انتقاد از بى‏وفایى و خیانت مردمان نسبت به حق صریح اهل بیت علیهم‏السلام.

«خطبه فدك» علاوه بر قاطعیت فاطمه زهرا علیهاالسلام در حق‏خواهى نسبت به ارث خویش، بیش از پیش بیان روشن دفاع از حضرت على علیه‏السلام است و انتقاد از بى‏وفایى و خیانت مردمان نسبت به حق صریح اهل بیت علیهم‏السلام.

حضرت زهرا علیهاالسلام در این محاجّه، با بهره‏گیرى متین و استوار از آیات قرآن كریم، تفسیرى مستند و محكم از آیات قرآن را به نمایش مى‏گذارد كه نشان‏دهنده اوج اشراف و آگاهى از بیان رموز آیات است و خطبه را از صبغه سیاسى به درس معرفتى و كلاس تفسیرى و ادبى بدل مى‏نماید كه مفسّر آن در نهایت درجه فهم و ادراك مبانى آیات الهى و نهایت درجه فصاحت و بلاغت در گفتار و سخن‏سرایى است.

پس از روى كار آمدن خلیفه اول، از اولین اقدامات در جهت تثبیت قدرت سیاسى و اقتصادى خلافت، گردآورى زكات و سامان بخشیدن درآمدها بود و از این‏رو، تصرف منطقه اقتصادى فدك، آغاز رویارویى عملى با مخالفان سیاسى بود كه با این حركت، درگیرى را از پشت درها به صحنه علمى مسجد كشانید و فاطمه زهرا علیهاالسلام را به بیانى طولانى و مفصّل وادار نمود.

اشراف حضرت زهرا علیهاالسلام به قرآن

فاطمه زهرا علیهاالسلام در خانه‏اى پرورش یافته كه نمونه والاى حُسن خُلق، سلامت طبع، دانش، بینش، هدایت و بالاتر از همه مهبط وحى الهى بوده و از این‏رو، ضرب‏المثل كمال و انسانیت، عفّت، پاكى، متانت و آگاهى است. وى از آنچه پیامبر از حق تعالى تلقّى كرده، بهره گرفته و در خانه پدر و دامان پرورش او به فضایلى آراسته شده كه هیچ دخترى به آنها دست نیافته است. ایشان همچنین از فضل همنشینى همسرى برخوردار است كه تمامى دغدغه او از آغاز تا انجام، قرآن كریم و تحقق آیات آن در میان مردم بوده است. وى قرآن كریم را از زبان رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و حضرت على علیه‏السلام شنیده و روان خویش را در پرتو مفاهیم آن تصفیه نموده است. در كتب بسیارى آمده است كه ایشان بر علوم قرآن و مسائل و مطالب ادیان و شرایع پیشین آگاهى داشت و خواندن و نوشتن مى‏دانست و بر حسب فرمان خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مطالبى به صورت مكتوب فراهم آورده بود تا از آنها بهره گیرد و در امور دینى و دنیوى، بصیرت و آگاهى یابد. (1)

حضرت زهرا علیهاالسلام
بلاذرى، طبرى، ابن اثیر و ابن ابى الحدید نیز مى‏گویند: «خیبر» فى‏ء مسلمانان و «فدك» خالصه رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بود؛ زیرا آنان تاخت و تازى در آنجا نداشتند.

از مباحثاتى كه حضرت با ابوبكر و زنان مهاجر و انصار نموده است، این واقعیت برمى‏آید كه ایشان بر آیات كریمه احاطه كامل داشته و به اقتضاى كلام، از آنها بهره برده و بدانها استدلال نموده است. گرچه اخیرا قریب 2000 كتاب مستقل و چاپى درباره حضرت زهرا علیهاالسلام به 26 زبان دنیا معرفى گردیده‏اند، (2) ولى كتاب مستقلى در خصوص بیانات قرآنى این بانوى بزرگ در این مجموعه‏ها یافت نمى‏شود و صرفا مى‏توان این‏گونه بیانات قرآنى را ذیل زندگى‏نامه و نقل‏هاى تاریخى جست‏وجو نمود. بخشى از این گفتارهاى نورانى، در نقل‏هاى كوتاه و بخش دیگر آن در گفتار مفصّل آن حضرت علیهاالسلام در مسجد مدینه (خطبه فدك) و در دیدار با زنان مهاجر و انصار (خطبه عیادت) نمودِ كامل و بارزى یافته‏اند.

حضرت زهرا علیهاالسلام در این محاجّه، با بهره‏گیرى متین و استوار از آیات قرآن كریم، تفسیرى مستند و محكم از آیات قرآن را به نمایش مى‏گذارد كه نشان‏دهنده اوج اشراف و آگاهى از بیان رموز آیات است و خطبه را از صبغه سیاسى به درس معرفتى و كلاس تفسیرى و ادبى بدل مى‏نماید كه مفسّر آن در نهایت درجه فهم و ادراك مبانى آیات الهى و نهایت درجه فصاحت و بلاغت در گفتار و سخن‏سرایى است.

زمینه سازی خطبه فدكیه

بنابر روایت براء بن عازب، پس از خاتمه بیعت در «سقیفه»، كسانى كه در آن مجمع گرد آمده بودند از محل خارج شدند و در كوچه‏ها به راه افتادند و به هر كس مى‏رسیدند دست او را مى‏گرفتند به دست ابوبكر مى‏مالیدند، چه آن شخص به این كار تمایلى داشت یا نداشت. براء مى‏گوید: در آن زمان بود كه من به در خانه بنى‏هاشم رفتم و خبر را به آنان دادم. (3)

حضرت فاطمه علیهاالسلام از زمره مخالفان بود و از این‏رو، خانه وى بلافاصله محل اجتماع ایشان و رویارویى با جریان سقیفه گردید. امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا علیهماالسلام براى بازگرداندن امر خلافت از ابوبكر و بیعت با حضرت على علیه‏السلام تلاش زیادى كردند، اما تلاش آنها ثمرى نبخشید تا این كه این مواجهه در جریان تصرف فدك به مبارزه‏اى بزرگ تبدیل شد و فاطمه زهرا علیهاالسلام براى حق‏خواهى و ادعاى مالكیت فدك، در حضور مسلمانان در مسجد پیامبر حاضر گردید و در مخالفت با تصدّى مقام خلافت به وسیله ابوبكر، خطابه‏اى طولانى ایراد نمود.

این آبادى(فدک) بنابر نقل كلیه مورّخان، به رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله اختصاص داشت؛ زیرا آن حضرت به همراه حضرت على علیه‏السلام آن را فتح كرد و هیچ یك از دیگر مسلمانان در فتح آن شركت نداشت و بنابراین، عنوان «فى‏ء» را از دست داده و ذیل كلمه «انفال» وارد شده بود.

فدک چیست؟

طریحى در مجمع البحرین مى‏گوید: «فدك» از آبادى‏هاى یهودیان بود كه تا مدینه دو روز و تأخیر كمتر از یك منزل فاصله داشت. (4)

این آبادى بنابر نقل كلیه مورّخان، به رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله اختصاص داشت؛ زیرا آن حضرت به همراه حضرت على علیه‏السلام آن را فتح كرد و هیچ یك از دیگر مسلمانان در فتح آن شركت نداشت و بنابراین، عنوان «فى‏ء»(5) را از دست داده و ذیل كلمه «انفال»(6) وارد شده بود.

حضرت زهرا علیهاالسلام

طریحى آورده است: هنگامى كه آیه «وَ آتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّه» (اسراء/ 26) نازل گردید، حضرت رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله «فدك» را به حضرت فاطمه علیهاالسلام بخشید و آن ملك تا پس از رحلت حضرت در تصرف ایشان بود و به زور از او گرفته شد و حضرت على علیه‏السلام در یك نقل تأویلى، حدود آن را بدین‏گونه مشخص نمود: یك طرفش كوه احد، مرز دیگرش عریش مصر، مرز دیگر سیف البحر و مرز دیگر دومة الجندل است. (7)

بلاذرى، طبرى، ابن اثیر و ابن ابى الحدید نیز مى‏گویند: «خیبر» فى‏ء مسلمانان و «فدك» خالصه رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بود؛ زیرا آنان تاخت و تازى در آنجا نداشتند. (8)

امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا علیهماالسلام براى بازگرداندن امر خلافت از ابوبكر و بیعت با حضرت على علیه‏السلام تلاش زیادى كردند، اما تلاش آنها ثمرى نبخشید تا این كه این مواجهه در جریان تصرف فدك به مبارزه‏اى بزرگ تبدیل شد و فاطمه زهرا علیهاالسلام براى حق‏خواهى و ادعاى مالكیت فدك، در حضور مسلمانان در مسجد پیامبر حاضر گردید و در مخالفت با تصدّى مقام خلافت به وسیله ابوبكر، خطابه‏اى طولانى ایراد نمود.

پس از روى كار آمدن خلیفه اول، از اولین اقدامات در جهت تثبیت قدرت سیاسى و اقتصادى خلافت، گردآورى زكات و سامان بخشیدن درآمدها بود و از این‏رو، تصرف منطقه اقتصادى فدك، آغاز رویارویى عملى با مخالفان سیاسى بود كه با این حركت، درگیرى را از پشت درها به صحنه علمى مسجد كشانید و فاطمه زهرا علیهاالسلام را به بیانى طولانى و مفصّل وادار نمود. قدیمى‏ترین سند این سخنرانى كتاب بلاغات النساء، ابوالفضل احمد بن ابى طاهر مروزى (204ـ 208 ق) است. این خطبه به عنوان دومین گفتار آن كتاب ـ پس از مرثیه عایشه در مرگ ابوبكر ـ ضبط گردیده است.

فصاحت و بلاغت، آرایه‏هاى لفظى و معنوى و به خصوص صنعت «سجع» در این سخنان موج مى‏زند و بسیارى را به این نحوه كلام متوجه نموده و مقهور گفتارپردازى آن كرده است. برخى نیز آن را تركیبى از مخالفت با قدرت سیاسى موجود و خطبه‏اى انقلابى مى‏دانند كه سعى در براندازى نظام نوبنیاد دارد تا حق‏خواهى شخصى. (9) به هر صورت، محتواى این سخنان ظهور استدلالى غنى بر ادعایى است كه علاوه بر قدرت بیان گوینده در لفظ و معنا، شاهد نحوه بهره‏گیرى منطقى‏ترین و استوارترین استدلال از آیات كریمه قرآن است كه به فراخور بحث، محتواى سخن را سرشار از نورانیت قرآن كرده و آن را به تفسیرى موجز از برخى آیات الهى تبدیل نموده است.

مرحوم مجلسى این خطبه را در جلد هشتم كتاب بحارالانوار آورده و لغات آن را نیز شرح نموده و برخى مضامین آن را نیز تبیین کرده است. (10)

حضرت زهرا علیهاالسلام قرآن كریم را از زبان رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و حضرت على علیه‏السلام شنیده و روان خویش را در پرتو مفاهیم آن تصفیه نموده است.

محتواى كامل این سخنان شامل موارد ذیل است: حمد و ثناى خداوند، شهادت به وحدانیت خداوند، شهادت به رسالت محمّدى صلى‏الله‏علیه‏و‏آله ، تفسیرى از كتاب الله قرآن كریم، تفسیرى از هجده مضمون معرفتى قرآن كریم. پس از این مقدّمات، خطابه شروع گردیده و با استناد مستقیم به 21 آیه كریمه و اقتباس از 6 آیه دیگر، استدلال را قوّت بخشیده و از محتواى بحث به آیات قرآن و از آیات قرآن به محتواى سخن سرایت داده شده است.

پی‎نوشت‎ها:

1- توفیق ابوعلم، فاطمة الزهرا علیهاالسلام، ترجمه على اكبر صادقى، امیركبیر، 1364، ص 111.

2- اسماعیل انصارى زنجانى خوئینى، فاطمه در آیینه كتاب، قم، الهادى، 1378.

3- رسول جعفریان، تاریخ الخلفاء، انتشارات دلیل، 1380، ص 22، به نقل از: ابن منظور، مختصر تاریخ دمشق، ج 5، ص 261

4- فخرالدین طریحى، مجمع‏البحرین، تحقیق احمد الحسینى، تهران، مرتضوى، 1365، ذیل كلمه «فدك».

5- فیء اموال و زمین هایی است که به وسیله جنگ و نزاع به دست مسلمانان نرسیده و بر آن سرزمین ها اسب و شتر نتاخته باشند. این زمین ها به تصریح آیات الهی(مانند آیه 6/ سوره حشر) ملک خاص رسول خدا است.

6- مفهوم اصلی انفال نه تنها غنائم جنگی بلکه همه اموالی را که مالک خصوصی ندارد مثل بیشه زارها، جنگلها، دره ها و سرزمین های موات شامل می شود و تمام اموال متعلق به خدا و پیامبر و وصی اوست. انفال در اصطلاح فقهای امامیه عبارت از اموالی است که به پیامبر و پس از او به جانشینانش اختصاص دارد. آنان آن اموال را به هر نحو که مصلحت بدانند به مصرف می رسانند. از آن جهت این اموال را انفال می نامند که امام بالخصوص استحقاق دارد آنها را بر وفق مصلحت به مصرف برساند؛ به همانگونه که پیامبر مستحق آنها بوده است و درخور استحقاق دیگران نیست.

7- همان.

8- ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمّد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، دار الاحیاء التراث الكتب العربیة، 1960، ج 16، ص 210 / ابن اثیر، الكامل فى التاریخ، بیروت، دارصادر، 1285 ق، ج 2، ص 221 / محمّد بن جریر طبرى، تاریخ الرسل و الملوك، تحقیق محمّدابوالفضل ابراهیم، قاهره، دارالمعارف بمصر، 1968، ج 2، ص 14 / احمد بن یحیى بلاذرى، فتوح البلدان، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1346، ص 46.

9- سیدجعفر شهیدى، زندگانى فاطمه زهرا علیهاالسلام، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1362، ص 122.

10- محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، چاپ كمپانى، ج 8، ص 114.

منبع:

مجله بانوان شیعه، ش 4، معصومه ریعان

پیوند به:

بررسی محتوای خطبه فدکیه

متن خطبه فدک

خطبه عیادت

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.