رویارویی تمام ایمان در برابر شرک
به هر اندازه كه كار بر مسلمانان سخت بود و با گذشت شبها و روزها مشكلتر مىشد به همان اندازه براى احزاب و لشكر دشمن نیز توقف بى نتیجه در آن سرزمین بخصوص كه آن ایام با فصل زمستان و سرماى سخت مدینه هم مصادف شده بود بسیار كار سخت و طاقت فرسایى بود و بزرگان سپاه قریش و احزاب دیگر از اینكه با این همه تهیه وسایل جنگى و پیمودن این راه طولانى به خاطر وجود آن خندقى كه پیش بینى آن را نكرده بودند نمىتوانستند كارى انجام دهند بسیار رنج مىبردند فقط گاهگاهى از آن سوى خندق تیرهایى به سوى مسلمانان پرتاب مىكردند كه از این طرف نیز بدون پاسخ نمىماند و مسلمانان نیز پاسخشان را با تیر مىدادند،و گاهى حملههاى شبانه از طرف ایشان صورت مىگرفت كه از طرف پاسداران مسلمان كهدر برابر راههاى خندق پاسدارى مىكردند بخوبى دفع مىشد.
براى پهلوانان و سلحشورانى مانند عمرو بن عبدود و عكرمة بن ابى جهل كه به همراه این سپاه گران به مدینه آمده بودند تا انتقام كشتگان بدر و احد را از سربازان جانباز اسلام بگیرند و در طول راه میان مكه و مدینه ویرانى یثرب و نابودى كامل اسلام و پیروان این آیین مقدس را در سر پرورانده بودند، بسیار دشوار و ننگین بود كه بدون هیچ گونه زد و خورد و كشت و كشتار و كارزارى به مكه باز گردند.
براى سران سپاه و بزرگانى چون ابو سفیان نیز كه بمنظور جبران ننگ غیبت در بدر صغرى تصمیم به شكست قطعى جنگجویان مدینه گرفته بودند،بازگشت به این صورت موجب رسوایى و ننگ بیشترى مىشد،از این رو در یكى از روزها با هم مشورت كردند و تصمیم گرفتند به هر ترتیب شده راهى پیدا كنند و از خندق عبور كرده به این سو بیایند و با مسلمانان جنگ كنند،گروههاى مختلف به سردارى عمرو بن عاص،خالد بن ولید،ابو سفیان،ضرار بن خطاب و دیگران براى این كار تعیین شدند ولى هر بار با شكست رو به رو شده و نتوانستند كارى از پیش ببرند،تا سرانجام روزى عمرو بن عبدود با چند تن دیگر از سران جنگ مانند ضرار بن خطاب و هبیرة بن ابى وهب و نوفل بن عبد الله و عكرمة و دیگران بر اسبان خود سوار شده و لباس جنگ پوشیدند و اطراف خندق را گردش كرده و بالاخره تنگنایى پیدا كردند كه عرضش كمتر از جاهاى دیگر بود،و بر اسبان خود ركاب زده و به هر ترتیبى بود خود را به این سوى خندق رساندند و اسبان را به جولان در آورده شروع به تاخت و تاز كردند،و براى جنگ مبارز و هماورد طلبیدند.
هیچ یك از آنان در شجاعت،شهرت عمرو بن عبدود را نداشت و سالخوردهتر و با تجربهتر از وى در جنگها نبود،و بلكه به گفته اهل تاریخ در آن روزگار هیچ شجاعى در میان عرب شهرت عمرو بن عبدود را نداشت،و او را«فارس یلیل»مىنامیدند و با هزار سوار او را برابر مىدانستند،و از این رو مسلمانان نیز تنها از جنگ با او واهمه داشتند و گرنه همراهان او چندان ابهتى براى آنها نداشت.
عمرو بن عبدود كه توانسته بود خود را به این سوى خندق برساند و آرزوى خود را كه جنگ در میدان باز با مسلمانان باشد برآورده سازد،با نخوت و غرورى خاصاسب خود را به جولان در آورده و مبارز طلبید.
دنباله ماجرا را راویان به دو گونه نقل كردهاند،در برخى از روایات است كه چون على(ع)دید اینان خود را به این سوى خندق
رساندهاند با چند تن از مسلمانان به میدان آمده و خود را به آن تنگنایى كه عمرو بن عبدود و همراهانش از آن آمده بودند رساند و راه بازگشت را بر آنها بست و در نتیجه عمرو ناچار به جنگ گردید و مبارز طلبید و على(ع)به جنگ او آمد و او را به قتل رسانیدـبه شرحى كه ذیلا خواهید خواند.
و در روایات زیادى كه در سیره حلبیه و كتابهاى دیگر نقل شده چنین است كه چون عمرو مبارز طلبید كسى جرئت جنگ با او نكرد جز على(ع) كه برخاست و از رسول خدا(ص)اجازه گرفت تا به جنگ او برود اما پیغمبر به او دستور داد بنشیند،براى بار دوم عمرو بن عبدود مبارز طلبید و به عنوان سرزنش و استهزاء مسلمانان فریاد زد:
«این جنتكم التى تزعمون ان من قتل منكم دخلها»؟
[كجاست آن بهشتى كه شما مىپندارید هر كس از شما كشته شود داخل آن بهشت شود؟
على(ع)دوباره از جا برخاست و از رسول خدا(ص)اجازه خواست به جنگ او برود و پیغمبر باز هم به او اجازه نداد و فرمود:بنشین كه او عمرو بن عبدود است؟
عمرو در این بار رجزى خواند به صورت تعرض و ایراد و در حقیقت اندرزىتوأم با توبیخ و ملامت بود و رجز این بود كه گفت:
و لقد بححت من النداء بجمعكم هل من مبارز
و وقفت اذجبن الشجاع مواقف القرن المناجز
انى كذلك لم ازل متسرعا نحو الهزاهز
ان الشجاعة فى الفتى و الجود من خیر الغرائز
[یعنى صداى من گرفت از بس كه فریاد زدم آیا مبارزى هست و در جایى كه دل شجاعان بلرزد یعنى جایگاه هماوردان سخت نیرو ایستادهام و من پیوسته به سوى جنگهاى سخت كه پشت مردان را مىلرزاند شتاب مىكنم!به راستى كه شجاعت و سخاوت در جوانمرد بهترین خصلتهاست.]در این بار نیز على(ع)برخاست و دیگرى جرئت این كار را نكرد و به تعبیر تواریخ مسلمانان چنان بودند كه«كأن على رؤسهم الطیر»گویا بر سر آنها پرنده قرار داشتـكنایه از اینكه هیچ حركتى كه نشان دهنده عكس العملى از طرف آنان باشد دیده نمىشد.ـ
على(ع)اجازه خواست به جنگ او برود،پیغمبر فرمود:او عمرو است؟ على(ع)عرض كرد:اگر چه عمرو باشد!
رسول خدا(ص) كه چنان دید رخصت جنگ بدو داده فرمود: پیش بیا! و چون على(ع) پیش رفت حضرت زره خود را بر او پوشانید و دستار خویش بر سر او بست و شمشیر مخصوص خود را به دست او داد آن گاه بدو فرمود: پیش برو،و چون به سوى میدان حركت كرد رسول خدا(ص)دست به دعا برداشت و درباره او دعا كرده گفت:
«اللهم احفظه من بین یدیه و من خلفه و عن یمینه و عن شماله و من فوق رأسه و من تحت قدمیه» . (16) [خدایا او را از پیش رو و از پشت سر و از راست و چپ و از بالاى سر و پایین پایش محافظت و نگهدارى كن.
و در روایت دیگرى است كه وقتى على دور شد،پیغمبر فرمود:
«لقد برز الایمان كله الى الشرك كله»
و به هر صورت على(ع)بسرعت خود را به عمرو رسانده پاسخ رجز او را این گونه داد:
لا تعجلن فقد اتاك مجیب صوتك غیر عاجز
ذونیة و بصیرة و الصدق منجى كل فائز
انى لارجوان أقیم علیك نائحة الجنائز
من ضربة نجلاء یبقى صوتها عند الهزاهز
[شتاب مكن كه پاسخ دهنده فریادت(و خفه كنندهات)آمد با عزمى(آهنین)و بینشى(كامل)و صدق و راستى هر رستگارى را نجات بخش است و من با این عقیده به میدان تو آمدهام كه نوحه نوحهگران مرگ را براى تو برپا كنم(و تو را از پاى در آورم)با ضربتى سخت كه در جنگها آوازهاش به یادگار بماند.]عمرو كه باور نمىكرد كسى به این زودى و آسانى حاضر شود به میدان او بیاید و به مبارزه او حاضر شود با تعجب پرسید:تو كیستى؟فرمود:من على بن ابیطالب هستم،عمرو گفت:اى برادرزاده خوب بود عموهایت كه از تو بزرگتر هستند به جنگ من مىآمدند؟زیرا من خوش ندارم خون تو را بریزم!و در حدیث دیگرى است كه گفت:من با پدرت ابو طالب رفیق بودهام!
على(ع)فرمود: «لكنى و الله احب أن أقتلك مادمت آبیا للحق»
[ولى من تا وقتى كه تو از حق روگردان باشى دوست دارم خون تو را بریزم.]
در اینجا بود كه عمرو بن عبدود به غیرت آمد و خشمناك به على(ع)حمله كرد،على(ع)بدو فرمود :تو در جاهلیت با خود عهد كرده بودى و به لات و عزى سوگند یاد كرده بودى كه هر كس سه چیز از تو بخواهد یكى از آن سه چیز و یا هر سه را بپذیرى؟عمرو گفت:آرى،على(ع)فرمود:پ س یكى از سه پیشنهاد مرا بپذیر:
نخست آنكه به وحدانیت خداى یكتا و نبوت پیغمبر گواهى دهى و تسلیم پروردگار جهانیان گردى؟
عمرو گفت: اى برادر زاده این حرف را نزن و خواهش دیگرى بكن!
على(ع)فرمود: اما اگر آن را بپذیرى براى تو بهتر است؟
سپس ادامه داده فرمود: دیگر آنكه از راهى كه آمدهاى باز گردى(و از جنگ با مسلمانان صرفنظر كنى)؟
عمرو گفت:این هم ممكن نیست و زنان قریش براى همیشه به هم بازگو كنند(و گویند عمرو از ترس جنگ گریخت).
على(ع)فرمود: پیشنهاد سوم آن است كه از اسب پیاده شوى و با من جنگ كنى؟ عمرو خندید و گفت: ولى من گمان نمىكردم احدى از اعراب مرا به این كار دعوت كند (و مرا به جنگ با خود بخواند) این را گفت و از اسب پیاده شد و اسب را پى كرده به على حمله كرد، و شمشیرى به جانب سر آن حضرت حواله نمود كه على(ع)سپر كشید و آن ضربت را رد كرد و با این حال شمشیر عمرو سپر را شكافت و جلوى سر على(ع) را نیز زخمدار كرد اما على(ع) در همان حال مهلتش نداده و شمشیر را از پشت سر حواله گردن عمرو كرد و چنان ضربتى زد كه گردنش را قطع نمود و او را بر زمین انداخت.
و در روایت حذیفه است كه على(ع) شمشیر را حواله پاهاى عمرو كرد و هر دوپاى او را از بیخ قطع نمود و او بر زمین افتاد و على(ع) روى سینهاش نشست، عمرو با ناراحتى گفت: «لقد جلست منى مجلسا عظیما» [براستى كه بر جاى بزرگى نشستهاى.] سپس از على درخواست نمود كه پس از كشتن او جامه از تنش بیرون نیاورد، حضرت در جوابش فرمود: این براى من كار سهلى است، و پس از آنكه سرش را برید تكبیر گفت: رسول خدا(ص)فرمود: به خدا على او را كشت.
نخستین كسى كه خود را به على رسانید تا به او تبریك بگوید: عمر بن الخطاب بود كه در میان گرد و غبار آمد و دید على(ع) شمشیرش را با زره عمرو پاك مىكند، عمر با عجله بازگشت و خبر قتل عمرو را به پیغمبر رسانید و به دنبال او نیز على(ع) با چهرهاى باز و شكفته سر رسید و سر عمرو را پیش پیغمبر گذارد، و چون عمر از او پرسید:چرا زره او را كه در عرب مانند ندارد بیرون نیاوردهاى؟ فرمود:من شرم كردم او را برهنه سازم.
و در نقل دیگرى است كه جابر گوید: من در آن وقت به همراه على(ع) رفتم تا جنگ و كارزار آن دو را تماشا كنم و چون به یكدیگر حمله كردند غبارى بلند شد كه دیگر كسى آن دو را نمىدید و در میان آن غبار ناگاه صداى تكبیر على(ع) بلند شد و همه دانستند كه عمرو به دست على(ع) به قتل رسیده و كشته شده است.
تهیه و تنظیم برای تبیان: رضا سلطانی
