تبیان، دستیار زندگی
آنچه به خامه می آید بازنوشته سخنرانی مجتهد فرزانه، آیت الله آقا مجتبی تهرانی است که در این روزهای پر برکت ماه رمضان در مدرسه نور واقع در خیابان ایران ایراد می شود. موضوع این سلسله گفتارها دریافتی از ادعیه مأثور و ترسیم تصویری از بایسته های بندگی است.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

زمزمه ملکوت (12)

دعا

اشاره:

به بارگاه ملکوت از راه دعا می توان بار یافت و شهد فیض لایزال را از جام دعا می بایست سر کشید.

دعا، تنها صحنه خواندن نیست عرصه شناختن هم هست. رهاورد دعا، تنها روحانیت نیست عقلانیت هم هست.

باید بر سجاده دعا نشست و محبوب را تمنا کرد.

رمضان، این سفره گشوده خدا، گاه اجابت خواهش هاست، رمضان را دریابیم و دل و جانمان را با جوهر دعا صیقل بخشیم.

آنچه به خامه می آید بازنوشته سخنرانی مجتهد فرزانه، آیت الله آقا مجتبی تهرانی است که در این روزهای پر برکت ماه رمضان در مدرسه نور واقع در خیابان ایران ایراد می شود. موضوع این سلسله گفتارها دریافتی از ادعیه مأثور و ترسیم تصویری از بایسته های بندگی است.

اعوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم؛  بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبّ‏ِ الْعَلَمِین وَ صَلَّی اللهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبینَ الطَّاهِرِینَ وَ لَعنَةُ اللهِ عَلی اَعدائِهِم اَجمَعین.

«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اسْمَعْ نِدَائِی إِذَا نَادَیْتُكَ وَ اسْمَعْ دُعَائِی إِذَا دَعَوْتُكَ وَ أَقْبِلْ عَلَیَّ إِذَا نَاجَیْتُكَ فَقَدْ هَرَبْتُ إِلَیْكَ وَ وَقَفْتُ بَیْنَ یَدَیْكَ»1

خدایا بر محمد و خاندانش درود فرست و صدایم را بشنو هنگامی که تو را صدا میزنم؛ به دعایم گوش فرا ده، آن هنگام که تو را میخوانم و رو به من فرما در آن زمان که با تو نجوا میکنم.  همانا من به سوی تو فرار کرده‌ام و در مقابل تو ایستاده ام.

مروری بر مباحث گذشته

گفته شد ماه مبارک رمضان، ماهی است که عبد، کلام ربّ ـ‏ قرآن نازل ‏ـ را بازگو می‏کند و با ربّش سخن می‏گوید ـ‏ قرآن صاعد ‏ـ و خواسته‏هایش را در قالب دعا با ربّ خود در میان می‏گذارد. دعا هم عرض شد كه مأثور و غیرمأثور دارد و دارای شرایط و آدابی است. جلسه گذشته این بحث را مطرح کردیم كه زمان در اجابت دعا تأثیرگذاری و کارآیی و دخالت دارد. در باب زمان گفتیم که گاهی مسأله به این شكل است كه «شبانه‏روز»، یعنی هر روز و هر شب، به عنوان عامل تاثیرگذار مطرح است و گاهی هم مسأله به‏طور كلّی مطرح می‏شود. جلسه گذشته عرض کردیم كه ما روایات بسیاری داریم که از نیمه شب به بعد را به عنوان زمان مناسب برای دعا كردن معرفی كرده است. روایات آن هم مطرح شد. ولی من برای تكمیل بحث روایات دیگری را در این رابطه می‏خوانم.

1- سحرگاهان

ما در بعضی از روایات داریم كه دعا در سحرگاهان مؤثر است. من یكی دو نكته را عرض کنم، بعد روایت مربوطه را هم می‏خوانم. اولاً «سَحَر» یعنی زمان نزدیک به طلوع فجر؛ زمان نزدیک به دمیدن سپیده‏دم را «سحر» می‏گویند.

«سَحَر» در آیات قرآن كریم

ثانیاً این تعبیر «سَحَر» از آیات قرآن اتخاذ شده است و حتّی در خود روایت هم این آیات استخدام شده است. ما در آیات متعددی این معنا را داریم که تعبیر به سَحَر فرموده است. در سوره الذاریات در توصیف متّقین می‏فرماید: «إِنَّ الْمُتَّقینَ فی‏ جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ»؛2 تا می‏رسد به اینجا كه «وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُون».3 یعنی متّقین در سحرگاهان طلب مغفرت می‏کنند. در سوره آل‏عمران هم در توصیف متّقین، آنجا که خصوصیات آنها را بیان می‏كند، می‏فرماید: «وَ الْمُسْتَغْفِرینَ بِالْأَسْحارِ».4

در سوره حضرت یوسف(علیه‏السلام)، آنجایی که فرزندان حضرت یعقوب(علیه‏السلام) آمدند و پشیمان شدند و خواستند عذر خواهی و توبه کنند، به پدر گفتند: «یا أَبانَا اسْتَغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا إِنَّا كُنَّا خاطِئین»؛ آن‏ها راجع به گناهشان تقاضای مغفرت کردند و حضرت به آنها پاسخ داد: «قالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّی إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ».5 فرمود من بعداً از پروردگارم برای شما استغفار می‏کنم. یعنی همان موقع استغفار نکرد و كار را به آینده موكول كرد. حالا من بعداً سرّ این مطلب را می‏گویم. در روایتی هم داریم كه «أخَّرَهُمْ إلَی السَّحَرِ»؛6 یعنی او می‏خواست هنگام سَحَر برایشان استغفار کند. غرض این‏ كه آیات هم آن موقعیت خاصّ  سَحَر را مطرح می‏کند.

روایتی كه از پیغمبر اکرم(صلّی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) بود، این‏طور داشت که وقتی نماز صبح خواندید، به دعا بپردازید و بعد به دنبال كار و كاسبی بروید؛ «بَاكِرُوا فِی طَلَبِ الْحَوَائِجَ»

«سَحَر» در روایات

در روایت هم ما این مطلب را داریم و من فقط دو سه روایتی را که در ارتباط با آیات است،‌ مطرح می‏کنم وگرنه روایت در این زمینه زیاد است. در روایتی از پیغمبر اکرم(صلّی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم)، در بین وصایایی كه به علی(علیه‏السلام) می‏فرمایند، آمده است كه حضرت خطاب به علی (علیه‏السلام) می‏فرماید: «یا عَلِیُّ وَ بِالأسْحَارِ فَادْعُ لاتُرَدْ لَکَ دَعْوَةٌ»؛ یعنی ای علی، هنگام سَحَر دعا کن و از خدا درخواست کن! چرا؟ چون دعایت در آن موقع رد نمی‏شود. «لاتُرَدْ لَکَ دَعْوَة». بعد حضرت علّت را بیان فرمودند: «وَ إنَّ اللهَ تَبارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ وَ الْمُسْتَغْفِرینَ بِالْأَسْحارِ».7 چون خداوند چنین فرموده است و همان آیه را استخدام کردند.

دعای در سحرگاه، بهترین دعاها

سحر را از دست ندهید

در یک روایت دیگری از امام صادق (علیه‏السلام) آمده است که حضرت فرمود: «إِنَّ أَفْضَلَ مَا دَعَوْتُمُ اللَّهَ بِالْأَسْحَارِ. قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ‏».8 حضرت آیه دیگری را استخدام کرد كه بهترین زمان برای دعا كردن به درگاه خداوند، سحرگاهان است. نگاه کنید! من روایات را با آیات تطبیق می‏دهم. آن‏هایی که اهلش هستند دقت کنند! حدیث دیگری از امام صادق(علیه‏السلام) است كه فرمودند: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) خَیْرُ وَقْتٍ دَعَوْتُمُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ الْأَسْحَار»؛ بهترین وقتی که شما دعا می‏كنید، سَحَرها است. «وَ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ فِی قَوْلِ یَعْقُوبَ عَلَیهِ السَّلامُ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّی وَ قَالَ أَخَّرَهُمْ إِلَى السَّحَر».9 یعنی حضرت این آیه را تلاوت كردند كه وقتی حضرت یعقوب(علیه‏السلام) به فرزندانش گفت بعداً از پروردگارم برایتان استغفار می‏كنم، دعایش را نسبت به آنها به تأخیر انداخت تا در سَحَر این كار را انجام دهد.

مَلَك داعی هر سحرگاه

در اینجا من روایتی می‏خوانم و بعد هم به یک نکته تقریباً اساسی اشاره می‏کنم. آن روایت این است که پیغمبر اکرم(صلّی‏ الله‏ علیه ‏و آله‏ و سلّم) فرمود: «إنَّ اللهَ جَلَّ جَلالُهُ فِی آخِرِ سَاعَةٍ تَبْقَی مِنْ سَاعَاتِ اللَّیْلِ یَأمُرُ مَلِکاً یُنَادِیهِ»؛ در آخرین لحظاتی که از شب باقی مانده است، یعنی نزدیک طلوع فجر که به آن سَحَر می‏گویند، خداوند به فرشته‏ای امر می‏کند که ندا کند. «وَ یُسمَعُ بَیْنَ الخَافِقَیْنِ»؛ یعنی در تمام مشرق و مغرب عالم صدایش شنیده می‏شنود. حالا ندایش چیست؟ می‏گوید: «ألَا! هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ یُغْفَرُ لَهُ»؛ آیا کسی هست که طلب آمرزش کند و مورد آمرزش قرار گیرد؟ «ألَا هَلْ مِنْ تَائِبٍ یُتَابُ عَلَیْهِ»؛ آیا كسی هست كه توبه کند و توبه‏اش پذیرفته شود؟ «أَلَا هَلْ مِنْ دَاعٍ خَیْرٍ یُسْتَجَابُ لَهُ»؛ آیا كسی هست كه تقاضای خیر کند تا مورد اجابت قرار گیرد؟ «هَلْ مِنْ سَائِلٍ یُعْطَى سُؤَالُهُ».10 آیا كسی هست كه تقاضا کند و درخواستش پذیرفته شود و خدا به او عطا کند؟ از این دو روایت ظاهر می‏شود که این زمان، یعنی سحر، بر روی دعا نقش دارد. من عرض کردم دعا خودش کاربرد دارد، امّا عواملی هستند که این‏ها بر روی دعا تأثیرگذارند؛ از جمله زمان و در شبانه‏روز، هنگام سَحَر بسیار تاثیرگذار است.

در سَحَر چه بخواهیم؟

در باب «درخواست» که چه باشد، لسان روایات عمومی است و هر خواسته‏ای را شامل می‏شود. یعنی انسان در سَحَر می‏تواند هر چیزی را از خداوند بخواهد. امّا در هر سه آیه‏ای که مطرح شد، که روایات هم به همین سه آیه استناد كرده بودند، درخواست مربوط به «مغفرت» است. هر سه مربوط به درخواستِ مغفرت کردن از خداوند است. «وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ»؛11 حتی فرزندان یعقوب هم از پدر طلب غفران کردند و او در جواب آنها گفت: «سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّی».12

تأثیر سَحَر بر استغفار

این مطلب هیچ منافاتی ندارد با اینکه سَحَر در تأثیرگذاری بر روی دعا به طور كلی، چه دعا برای استغفار باشد چه برای غیر استغفار، نقش داشته باشد. مطلب این است كه این زمان بیشترین اثر را در بین ادعیه، بر روی دعایی دارد كه بنده برای مغفرت و آمرزش خود می‏كند. دیدید كه هر سه آیه هم مربوط به مغفرت بود. گرچه روایات ما دایره و مدار دعا را باز کرده بود، امّا آیاتی که استخدام فرموده بودند، همه مربوط به طلب غفران از خداوند و آمرزش خواستن از او بود. پس می‏فهمیم كه این زمان، یعنی سحر،  بر روی استغفاری که عبد می‏کند و پوزش‏هایی که از ربّش می‏طلبد، تأثیر فراوان دارد و در حقیقت اثرش روی آن بیشتر است.

2- بین الطلوعین

و امّا موقعیت دیگری كه در شبانه‏روز بر روی دعا تأثیر دارد «ما بین ‏الطلوعین» است؛ یعنی ما بین طلوع فجر و طلوع شمس.13 از هنگامی که سپیده‏دم می‏دمد تا موقعی که خورشید طلوع می‏کند را بین الطلوعین می‏گویند.14

بركت در صبحگاه

ما در این رابطه روایات زیادی داریم كه من چند روایت را می‏خوانم و بعد یک مطلب اساسی را مطرح می‏کنم. روایت اول از پیغمبر اکرم(صلّی‏ الله‏ علیه ‏و آله ‏و سلّم) است كه حضرت فرمود: «إذَا صَلَّیْتُمُ الصُّبْحَ فَافْزَعُوا إلَى الدُّعاءِ وَ بَاكِرُوا فِی طَلَبِ الْحَوَائِجَ اَللَّهُمَ بَارِكْ لِأُمَّتِی فِی بُكُورِهَا».15 موقعی که نماز صبحتان را خواندید، به دعا کردن رو آورید و از همان صبح به دنبال کسب و کارتان بروید؛ بعد در آخر روایت حضرت این دعا را کردند كه: «اَللَّهُمَ بَارِكْ لِأُمَّتِی فِی بُكُورِهَا». یعنی از خدا درخواست کردند که خداوند در صبح‏های زود، به امّتش برکت دهد.

امام باقر (علیه‏السلام)  فرمود «وَ تُقْضَى فِیهَا الْحَوَائِجُ الْعِظَامُ»، روی یک چیز تکیه می‏کنند و آن هم امور رزق و روزی است که جنبه مادّی و دنیایی دارد

دعای صبح سودمندتر از تلاش صبحگاهی

روایت دوم، باز هم از پیغمبر اکرم(صلّی‏الله ‏علیه‏ و آله‏ و سلّم) است كه ایشان فرمودند: «وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ لِدُعَاءِ الرَّجُلِ بَعْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إلَى طُلُوعِ الشَّمْسِ أنْجَحُ فِی الْحَاجَاتِ مِنَ الضَّارِبِ بِمَالِهِ فِی الأرْضِ».16 یعنی قسم به آن موجودی که جان منِ پیغمبر، در دست قدرت او است، دعای فرد در «ما بین الطلوعین» در برآوردن حاجات و برطرف كردن نیازها، مؤثرتر است از کسی که به دنبال تجارت می‏رود و با مال خودش در زمین به دنبال درآمد است. در این روایات نکته‏هایی وجود دارد كه در آخر بحث به آن اشاره خواهم كرد.

زمان باز بودن درب‏های آسمان

یک روایت دیگر از امام باقر (علیه‏السلام) است که حضرت فرمود: «فَعَلَیْكُمْ بِالدُّعَاءِ فِی السَّحَرِ إِلَى طُلُوعِ الشَّمْسِ فَإِنَّهَا سَاعَةٌ تُفْتَحُ فِیهَا أَبْوَابُ السَّمَاءِ»؛ بر شما باد به دعا در سحر! چرا كه در این ساعت، درهای آسمان‏ باز می‏شود؛ «وَ تُقَسَّمُ فِیهَا الْأَرْزَاقُ»؛ در این زمان روزی‏ها تقسیم می‏شود؛ «وَ تُقْضَى فِیهَا الْحَوَائِجُ الْعِظَامُ».17 و حاجت‏های بزرگ در این زمان برآورده می‏شود.

من گام‏ به‏گام پیش آمدم. اوّل نصف شب به بعد را گفتم، بعد ثُلث شب، بعد سحر و آخر هم رسیدیم به بین‏الطلوعین. در همه این روایات، به ‏خصوص این روایت آخر كه از امام باقر (علیه‏السلام) بود که حضرت فرمود «وَ تُقْضَى فِیهَا الْحَوَائِجُ الْعِظَامُ»، روی یک چیز تکیه می‏کنند و آن هم امور رزق و روزی است که جنبه مادّی و دنیایی دارد. در روایتی كه از پیغمبر اکرم(صلّی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) بود، این‏طور داشت که وقتی نماز صبح خواندید، به دعا بپردازید و بعد به دنبال كار و كاسبی بروید؛ «بَاكِرُوا فِی طَلَبِ الْحَوَائِجَ». یا در روایت دیگری از پیغمبر داریم: «أنْجَحُ مِنَ الضَّارِبِ بِمَالِهِ فِی الأرْضِ». مثل اینکه این‏ها یک نکته اساسی است و آن در مورد نحوه اثر این زمان‏ها است.

تاثیرگذاری زمان «بعد از نماز شب و نماز صبح» بر داعی

نماز شب

من جلسه گذشته درباره این زمان‏ها عرض کردم که یک بحث این است که نفسِ زمان نسبت به حاجات و بر روی دعا آثاری داشته باشد که من گفتم آن را کنار بگذارید؛ چون اینجا جای این بحث نیست. امّا یک‏وقت زمان روی داعی و در ربط با دعایش اثر دارد. یعنی اثر زمان نسبت به حالات داعی است. فرض کنید هنگام طلوع فجر، در آن موقع حالت داعی این است كه معمولاً یا یک موقعی است که عمل عبادی مستحبّ، مثل نماز شب انجام داده است و یا یک عمل عبادتی انجام داده که مثل نماز صبح فریضه بوده است. یعنی حالت او حالتی است که روحش در اتصال به معبود است. الآن حال شخص یک طوری است که تقریباً بهترین حالات او در ارتباط با توجه به خدا است. در باب دعا هم گفتیم كه زیربنای دعا، همین توجه تامّ به خدا است. یعنی هر چه عبد توجّهش به ربّش بیشتر باشد، تأثیر دعایش هم از نظر اجابت بیشتر است. ما این‏ها را قبلاً بحث کردیم. لذا این زمان‏هایی را که مطرح می‏کنند، این‏ها همه مؤثرند. این‏ها زمان‏هایی است که بر حالات داعی در ارتباط با دعایش بسیار مؤثرند و تأثیر مستقیم دارند.

تناسب «بین‏الطلوعین» و «دعا برای روزی»

اما مسأله بین‏الطلوعین یک مسأله خاصی برای خودش دارد. چون در این روایات مسأله دنیایی و رزق را پیش كشیده بود. سؤال این است كه چرا این‏طور است؟ چه‏طور در «سَحَر» روی «غفران» تکیه شده بود و ثِقلِ آیات و روایاتش بر این مسأله بود که حاجت و دعایی كه طلب آمرزش از خدا باشد را بخواهید، امّا در باب «بین‏الطلوعین» ثِقلِ روایات بر روی مسأله «طلب روزی» است؟ می‏دانید جهت چیست؟ جهت این است كه هر كس در آن موقع صبح، نزدیک آفتاب، به این فكر است كه بلند شود و به دنبال كسب درآمد برود؛ هر كسی دنبال این است كه برود سر شغل و کار و کاسبی خودش. حضرت فرمود اگر كسی در این زمان دعا كند، از کسب کردن اَن ارجح است. یعنی حضرت می‏خواهد بفرماید خیال نکنی که دویدن‏های تو و دوز و کلک‏های تو (به تعبیر محترمانه: تدبیر کردن‏های تو!) موجب می‏شود كه روزی‏ات به دستت برسد یا زیاد و کم شود! اگر این‏طور گمان کنی، کج فهمیده‏ای. اشتباه نکن! روزی‏دهنده تو، کس دیگری است و او تضمین کرده است كه روزی‏ات را بدهد. رازق تو او است. حالا که رفتی سراغ کسب و کار، خدا از یادت نرود!

شیطان فریبت ندهد!

شیطان فریبت ندهد كه خیال کنی دوز و كلك كارساز است و با این لااُبالی‏گری ها می‏توانی كاری از پیش ببری. شیطان تو را به جایی نَکِشَد که برای به دست آوردن روزی، از اوامر خدا تخلف كنی و خیال کنی كه تو کاره‏ای هستی! نخیر، سر نخ این امور مادّی تو نیز به یدِ قدرتِ آن رازق بی انتها، یعنی خدای تو است. یک‏دفعه به این فکر‏ها نیفتی كه بروی دنبال کار و کاسبی‏ات و بر مال خودت اتکا کنی! اگر روی مال و منالَت حساب کنی، یک‏وقت چشم باز می‏كنی و می‏بینی همه چیز از دستت رفته‏ است و «هبائاً منثوراً» شده است. از همان اوّل صبح كه می‏خواهی برای كسب روزی از خانه بیرون بروی، تکیه‏ات به خدا باشد. بگو خدایا تو برای من دُرُست کن! اگر وسعت رزق می‏خواهی، از خدا بخواه؛ خودِ رزق را می‏خواهی، از خود خدا بخواه؛ تو یک وظیفه داری كه در محدوده احکام الهیّه حرکت کنی؛ بیش از این نه وظیفه داری و نه تأثیری دارد. همه چیز در دست قدرت او است.

هر صبح متذكر شو كه «هو الرزاق»

فرمود: «دُعَاءُ الرَّجُلِ بَعْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إلَى طُلُوعِ الشَّمْسِ أنْجَحُ فِی الْحَاجَاتِ مِنَ الضَّارِبِ بِمَالِهِ فِی الأرْضِ»؛ یعنی این مؤثرتر از آن تجارت کردن با مال است. این دعا از آن تجارتِ با مال، بُردش بیشتر است. به این روایت خوب دقت کنید! در روایت دیگر داشت: «تُقَسَمُ فِیهَا الْأَرْزَاقُ» اینها به این نکته اساسی دارد توجه می‏دهد كه در آن موقع ـ‌‏ بین‏الطلوعین ‏ـ که داعی در حالی است که می‏خواهد به سمت امور دنیایی برود، با توجه به خدا حال آرامش و اطمینان پیدا می‏كند. اگر شیطان این حالت را از تو بگیرد، كار را بر تو سخت كرده است. چون گمان می‏كنی كه تو می‏توانی كاری از پیش ببری و جلب روزی كنی، حال آنكه همه چیز در دست خدا است. یک‏وقت سراغ این حرف‏ها نروی که فریب‏کاری‏های تو کارساز است یا پول‏هایت کارساز است؛ اصلاً از این خبرها نیست. مسبّب الأسباب او است. تمام این معارف ما حساب شده است.

از یکی از بزرگان نقل شده است که «نفْسِ بیدار بودن از طلوع فجر تا طلوع شمس، مؤثر است». البته این یک بحث عرفانی است و اینجا هم جای آن نیست. من این‏ها را می‏دانم، ولی این جلسه و بلکه بالاتر از این جلسه هم اصلاً کشش این حرف‏ها را ندارد كه بخواهم آنها را مطرح کنم. من به همین سبک عمومی خودمان حرف می‏زنم.

برگرفته از پایگاه اطلاع رسانی آیت الله مجتبی تهرانی

فرآوری: جهرمی زاده_گروه دین و اندیشه تبیان


[1]. بحارالأنوار، 91/96

[2]. سوره ذاریات، آیه 15

[3]. سوره ذاریات، آیه 18

[4]. سوره آل عمران، آیه 17

[5]. سوره یوسف، آیات 97 و 98

[6]. الكافی، 2/477

[7]. مكارم الاخلاق     294

[8]. بحارالأنوار، 84/165

[9]. الكافی، 2/477

[10]. دُرَر الأحادیث النّبویّة   33

[11]. سوره ذاریات، آیه 18

[12]. سوره یوسف، آیه 98

.[13] من فقط می‏خواهم این موقعیت‏ها را فهرست‏وار بگویم و رد شوم

[14]. البته عرض کنم که بین الطلوعین از نظر مدت و مقدار زمانی در فصول مختلف، زمان یكسانی ندارد. در بعضی از فصول کمتر است و در بعضی بیشتر است و گاهی حدود نیم‏ساعت تفاوت پیدا می‏کند.

[15]. كنز العمال، 2/11

[16]. دعائم‏الإسلام، 1/167

[17]. بحارالأنوار، 90/345

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.