اعجاز هنر در قرآن
قرآن، كلام خدا و كتاب تشریع است كه از سوی آفریننده جهان برای هدایت جهانیان در قالب الفاظ و كلمات ،به زبان عربی مبینی فرود آمده است و انسان ، همان عظمتی را كه در عالم تكوین، در دشت و صحرا و گل و گیاه و كوه و آبشار و پرتو خورشید و درخشش ماه و گستردگی افق و عظمت كهكشانها مشاهده می‌كند، در سوره‌ها و آیات و وقف و و صلها و فواصل گوناگون و موزون این كلام الهی، به روشنی در می‌یابد. زبان قرآن ، بی‌تردید زبان هنر است كه هر یك از كلمات آن به زیباترین شكل، در جای خود قرار گرفته و نظم و انسجام آیاتش، همچون رشته به هم تنیده ای است كه به راحتی از كلمه‌ای به كلمه ای و از آیه‌ای به آیه‌ای سیر می‌كند و با هر فراز و نشیب ، روح و روان هر شنونده را به دنبال خود می‌كشاند.
رمز این همه زیبایی و گیرائی نیز دراین است كه ذات بی‌مانند او، جمال است و نظام آفرینش او جمیل و جلوه جمال او، درهمه جا و هر چیز، كه آیه‌ای از كلام و كتاب اوست، متجلی است كه انّ الله جمال و یحب الجمیل. اعجاز هنری قرآن، تا جایی است كه نه تنها دوستانش را به شگفتی وا می‌دارد، بلكه حتی دشمنانش را به اظهار عجز از مقابله با آن می‌كشاند. اكنون این «ولیدبن‌مغیره»، دشمن سرسخت پیامبر اكرم(ص) و شاعر و داستانسرای قریش است كه در وصف قرآن به ابوجهل می‌گوید: « من، تمام اوزان و اشعار عرب را می‌دانم. آنچه او می گوید، به هیچ یك از آنها شباهت ندارد. در كلامش حلاوت و طراوت مخصوصی است كه هر چه را ویران و به هر چیز چیره می گردد. باید گفت: كلام او سحر است، یك سحر مؤثر كه بین خانواده‌ها تفرقه می‌اندازد.»
قرآن كریم، چه زیبا این تكبر ولید و این تحریف بزرگ را به باد استهزاء می‌گیرد و در یك كلام جاودانه او را رسوا می‌سازد. می‌فرماید: او فكر كرد و چاره اندیشید! پس مرگ بر او باد چه چاره اندیشید؟ پس نظر افكند. آن گاه چهره درهم كشید و روی ترش كرد! آن گاه پشت نمود و تكبر كرد . آن گاه گفت: این نیست مگر سحر مكرر. این نیست مگر كلام بشر ! به زودی در افكنیمش به سقر.1 و .... این چنین است كه قرآن مجید، عرب جاهلی و تمام انسانها را بر تارك تاریخ، به تحدی فرا می‌خواند كه اگر می‌توانید، ده سوره و حتی یك سوره همانند قرآن را بیاورید ، اگر راست می‌گویید و مسلم است كه انسان، جز اظهار عجز و ناتوانی پاسخی نمی‌تواند داشته باشد. محسنات لفظی قرآن بر همین پایه است كه مفسران و نویسندگان و پژوهشگران فن معانی بیان، پژوهش درباره محسنات لفظی و شیوایی و فصاحت و بلاغت قرآن را بخشی از كارهای پژوهشی خود قرار داده‌اند و با موشكافی در صنایع لفظی و معنوی قرآن، صدها عنوان كتاب و رساله اختصاصی درباره قصه و انشاء ، ایجاز و اطناب ، تشبیه و كنایه، حقیقت و مجاز، استعاره و مبالغه، قسم، استتباع، توجیه، تلمیح، مماثلت، تجنیس، مطابقه، مساوات، اشاره و نیز وزن و آهنگ و فواصل ایات الهی به رشته تحریر درآورده اند كه علاقه‌مندان می‌توانند برای اطلاع بیشتر در این زمینه، به كتابهای مربوط و نیز كتابهای تفسیر مراجعه كنند.2 ضرورت توجه به ویژگیهای هنری قرآن در ترجمه اما آنچه در این مختصر بناست بدان پرداخته شود،این است كه به این ویژگیهای هنری و برجستگیهای لفظی ومعنوی قرآن، در ترجمه به زبان دیگر نیز باید توجه شود و تنها به دقت در ترجمه صحیح معانی اكتفا نگردد، تا ترجمه‌ای هر چه نزدیكتر به زبان قرآن ارائه گردد و گرنه ، حق ترجمه قرآن كریم اداء نشده است.
مترجم یك اثر هنری،بایدبرجستگیهای لفظی و معنوی را در كنار هم قرار دهد و علاوه بر تسلط كامل بر هر دو زبان، تمام ویژگیهای زیبایی شناسی هر دو زبان را مورد نظر قرار دهد،تا ترجمه نیز تا حدودی از گیرائی و جاودانگی متن برخوردار گردد. مترجم قرآن كریم،ضروری است علاوه بر آگاهی كامل از تفسیرهای مختلف قرآن ،از دقت عقلی و ذوق هنری و
شعری و هنر نویسندگی، بویژه هنرهای نمایشی و قصه‌نویسی برخوردار باشد، تا بتواند چشم‌اندازی از مناظر زیبا و حیرت‌انگیز كلام‌الهی را كه در قالب الفاظ و كلمات برای عموم به تصویر كشیده شده با زبان ترجمه به تصویر بكشد. در قرآن كریم، متناسب با تغییر معانی، لحنهای متفاوت و آهنگ و وزنهای مناسب به كار گرفته شده است. به عنوان نمونه: لحن تحقیر را در سوره «مسد»، لحن حماسی را در سوره « والعادیات» ، لحن دعا و نمایش را در آیات آخر سوره «آل عمران» ، لحن داستان و اندرز را در سوره « یوسف» و « قصص » و به طور كلی آهنگ تند و انگیزاننده را در سوره‌های مكی و آهنگ كند و آموزنده را در سوره‌های مدنی ، به روشنی می‌توان مشاهده كرد. در قرآن ، آخر آیات برخی از سوره‌ها به نون ختم شده، برخی به الف،برخی به ها ،برخی به س و ... كه این فواصل خاص، همراه با وزن و آهنگ كلمات و آیات،ادبیات قرآن را از سایر كتابها ممتاز كرده است و برای ارائه ترجمه نزدیكتر به متن الزاماً باید به این برجستگیها توجه شود. آنچه در این ترجمه ما بر آن عنایت داشته‌ایم، علاوه بر تلاش در رسائی مفاهیم، تأكید به این ویژگیها و امتیازات بوده است. البته نگارنده مدعی نیست كه توانسته است از عهده این مهم برآید، اما می‌توان گفت : تلاش خود را به كار گرفته تا گامی هر چند كوچك در این جهت بردارد.
جالب است به این نكته نیز توجه كنیم كه هر چه ما در تاریخ ترجمه قرآن كریم به عقب برگردیم ،توجه به وزن و آهنگ و سجع و قافیه در ترجمه‌های قرآن بیشتر مشاهده می‌شود و متأسفانه در قرون اخیر،كمتر به آن توجه شده است. اكنون ،با اجازه خوانندگان عزیز، نمونه‌هایی از این سبك ترجمه را از نظر می‌گذرانیم، بدین امید كه مورد توجه علاقه‌مندان به فرهنگ قرآن كریم قرار گیرد و نگارنده را با راهنماییهای خود، مورد مرحمت قرار دهند. سوره مباركه ماعون (حقوق نیازمندان) 1ـ دیدی آن را كه روز جزا را دروغ پندارد؟ 2ـ این آن كسی است كه یتیم را به قهر می‌راند. 3ـ و بر خوراك تهیدست وا نمی‌دارد. 4ـ پس وای بر نماز‌گزاران! 5ـ آنان كه از نماز خویش بی‌خبرند. 6ـ آنانكه ریاكارند. 7ـ ونیكی از مردم دریغ می‌دارند. سوره مباركه فیل 1ـ مگر ندیدی چه كرد خدایت با سپاه فیل سواران؟ 2ـ آیا تباه نساخت توطئه آنان؟ 3ـ اعزام كرد به سرشان فوجهایی از مرغان. 4ـ بستندشان به سنگگلی سوزان 5 ـ پس گرداندشان همچو نیم‌خورده گیاهان .
نویسنده: محمود صلواتی
تنظیم: گروه دین و اندیشه تبیان
پی‌نوشت ها :
[1] «سوره مدثر»،آیه 18 ـ25
[2] از جمله كتابهایی كه در این زمینه نگارش یافته، عبارتند از : * دلائل الاعجاز،عبدالقاهر جرجانی . * النكت فی اعجاز القرآن، رمانی. * بدیع القرآن،ابن اصبع. * التصویر الفنی فی القرآن، سید قطب. * اعجاز القرآن.
بینات سال اول شماره 2 صفحه 159 ـ 157
