اركان دعا

دعا دارای سه ركن اساسی است:

ركن اول

جاذبه بین داعى و مدعو است كه همان حالت دعا و ارتباط معنوى خالق و مخلوق مى باشد. و این یكى از بزرگ ترین نعمت هایى كه حضرت خداوندى به بندگان خود عطا فرموده ، و همین حال عظیم است كه در روایات نیز مورد تأكید واقع شده: «آن كس كه دعا را عنایت كرد، اجابت را نیز عنایت نمود»(1) و پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرموده است: دعا اسلحه مؤمن است(2) و در نهج البلاغه ، در وصیت حضرت امیر علیه السلام به امام حسن علیه السلام مى خوانیم : «پس كلید خزاین خود را در دستان تو قرار داد و به تو اجازه داد كه از او درخواست نمایى . پس هر زمان كه بخواهى مى توانى با دعا درهاى نعمت الهى را به روى خود باز كنى و باران رحمت الهى را بر خود فرود آرى ؟»(3) و امام سجاد علیه السلام مى فرماید :«سپاس خدایى را كه هرگاه حاجتى داشتم ، او را خواندم و بدون هیچ واسطه اى ، در خلوت سر خود را با او بازگو كردم و او نیز نیاز مرا مرتفع ساخت»(4)

پس ، دعا بركت عظیمى است كه حضرت رب متعال - جل و جلاله - به بندگان خود عنایت نموده و گنجینه اى است كه در معرض انتخاب آنان قرار داده است . پس اگر توفیق نصیب كسى گردید و موفق به دعا شد، غنیمتى پربها یافته است كه شكرانه بسیار مى طلبد؛ بعبارت دیگر دعا با قطع نظر از اجابت آن و نتایج فوق العاده اى كه بر آن مترتب است، خود فضیلتى بس ‍ بزرگ به شمار مى آید (5) كه خداوند متعال به بندگانش عطا فرموده است.

ركن دوم

شخص داعى است كه باید این حالت در او یافت شود؛ یعنى دعا كننده باید به راستى خواهان و طالب باشد، زیرا همان طور كه در مباحث قبل گفته شد، باید زبان سر، ترجمان زبان دل باشد و لذا قلب لاهى (بازیگر) و ساهى (غافل ) نمى تواند داعى باشد. ولذا باید مراعات چند شرط بر او لازم است:

1- عبودیت: شرط اول آن است كه مقام عبودیت و بندگى و به دیگر بیان نیاز دائمى خود را نسبت به خالق خود بشناسد؛ یعنى به مقام خود واقف باشد و بداند كه فقیر مطلق است و غنى مطلق تنها او است و امام سجاد (علیه السلام) می‌فرمایند : كیف یستغنى العبد عن ربه ؟... سیدى لم ازدد الیك الا فقرا و لم تزدد عنى الاغنى .

2- باور به قدرت الهى : شرط دوم این است كه بنده خداى خود را به وصف غنى مطلق بشناسد و بداند كه او بر جمیع مكنونات قلبى آگاه و در بر آوردن حاجات تواناست و هیچ چیز در برابر قدرتش مانع نخواهد بود.

امام سجاد علیه السلام در طلب حاجت از خداى متعال عرض مى كند :

«خود را به بى نیازى از آفریدگانت ستوده اى و به بى نیازى از آن ها شایسته اى ، و آنان را به احتیاج و تنگدستى نسبت داده اى و ایشان احتیاج به تو را سزاوارند. پس ‍ هر كس چاره نیازمندى خود را از درگاه تو بطلبد و بر طرف كردن احتیاج خویش را از تو بخواهد، حاجت خود را در جایگاهش خواسته و براى رسیدن به مطلوب خویش از راهش درآمده است .و در ادامه می‌فرماید: « و كجا فقیر و بینوایى براى رفع گرفتارى به كسى مانند خود روى مى آورد؟»(6)

مرحوم كلینى نقل مى كند : پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم در یكى از جبهه هاى جنگ در دامنه كوهى مشغول استراحت بودند. یكى از مشركان با استفاده از این فرصت خود را به بالاى سر حضرت رساند و با شمشیرى آخته گفت : من ینجیك الآن ؟. حضرت بى درنگ فرمودند : ربى و ربك ؛ یعنى بین سر من و لبه تیز شمشیر تو قدرتى هست كه تو آن را نمى بینى . آن مشرك كه به این حرف معتقد نبود، پوزخندى زد و شمشیر خود را پایین آورد تا ضربه اى بر حضرت وارد كند، ولى با عكس العمل به موقع پیامبر، شمشیر را از دست او به طرفى پرتاب شد. آن گاه حضرت شمشیر از نیام كشید و فرمود : من ینجیك منى ؟. گفت : كرامت تو، زیرا انسانى بزرگوار هستى ! آن گاه حضرت از كشتن او صرف نظر كرد.

3- توجه به قرب الهى : شرط سوم آن كه بنده بداند خداى تعالى از همه كس به او نزدیك تر است ، زیرا فرموده است : و اذا سألك عبادى عنى فانى قریب(7) ،  و نحن أقرب الیه من حبل الورید(8)،  ان الله یحول بین المرء و قلبه(9) .

میان عاشق و معشوق هیچ حائل نیست  تو خود حجاب خودى حافظ! از میان برخیز

4- اخلاص : شرط چهارم آن كه بنده در دعا اخلاص داشته باشد؛ یعنى فقط خدا را بخواند و كس دیگرى را شریك او قرار ندهد : فادعوا الله مخلصین له الدین(10) امام سجاد علیه السلام از خداوند مى خواهد : و اجعلنى ممن یدعوك مخلصا فى الرخاء دعاء المخلصین المضطرین لك فى الدعاء(11) در جاى دیگر عرضه مى دارد : اللهم انى اخلصت بانقطاعى الیك ، و اقلبت بكلى علیك و صرفت وجهى عمن یحتاج الى رفدك ، و قلبت مسألتى عمن لم یستغن عن فضلك . و رایت ان طلب المحتاج الى المحتاج سفه من رایه و ضله من عقله (12)

رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم در خطبه شعبانیه به مناسبت ماه مبارك رمضان فرمودند: فاسئلوا الله ربكم بنیات صادقه و قلوب طاهره .

5- طلب حقیقى : شرط پنجم آن كه داعى طلب حقیقى نسبت به خواسته خود داشته باشد؛ نه آن چنان كه امرى را طلب كند، ولى آن گاه كه مطلوبش ‍ نصیب او شد، از آن بیزارى جوید. چنین شخصى در حقیقت سؤ ال از چیزى كرده كه آن را نمى خواهد.

6- ادب دعا : شرط ششم آن كه ادب در دعا داشته باشد و با كمال خضوع و رعایت تمام جوانب بندگى ، دست به دعا بردارد. به دیگر بیان ، بهترین ادب عبودیت ، خود را نادیدن و به قصور و تقصیر اعتراف داشتن است ؛ چنان كه روش انبیا و ائمه علیهم السلام چنین بوده است

در زمینه ادب مع الله (رعایت ادب در پیشگاه خداوند متعال ) استاد علامه طباطبایى رحمه الله فصلى باز كرده و شرایطى بیان فرموده اند كه همه آن ها از آیات كریمه قرآن استفاده مى شود.

ركن سوم

مسأله مدعو است ؛ یعنى انسان بداند كه در دعا با چه كسى محشور است ، خداى خود را بشناسد و دیگرى را یار و شریك او قرار ندهد.

شناخت انسان از خداى عزوجل ، در نحوه دعا و حال او اثر فراوان دارد و در اجابت دعا و سرعت آن نیز مؤ ثر است . این معرفت ، هم چنین در كیفیت و كمیت دعا، انتخاب كلمات و اداى آن ها، شوق دعا كردن ، لذت بردن از دعا و عدم یأس در صورت تأخیر اجابت و اصرار بر درخواست از خداوند سبحان نیز تأثیر مى گذارد.در حدیثى از امام كاظم علیه السلام مى خوانیم :  «گروهى به امام صادق علیه السلام عرض كردند كه ما خدا را مى خوانیم ، لكن دعاى ما مستجاب نمى شود؟! حضرت فرمودند : شما كسى را مى خوانید كه نمى شناسیدش»(13)در كتاب عده الداعى حدیثى از امام صادق علیه السلام بدین معنا آمده كه ایشان آن را از پدرانشان علیهم السلام و ایشان از پیامبر گرامى اسلام نقل كرده اند. خداوند متعال به یكى از انبیا در قسمتى از آنچه كه به آن پیامبر وحى شده بود این گونه فرمود : به عزت و جلال خودم قسم كه آرزوى هر آرزومندى كه به غیر من امیدوار باشد را قطع خواهم كرد و در بین مردم لباس خوارى بر تن او خواهم پوشاند و او را از گشایش و رحمتى كه از طرف من مى باشد محروم خواهم كرد. آیا بنده من در سختى ها باید به غیر من امیدوار باشد؟ سختى ها از جانب من به او مى رسد و او به غیر من امید دارد، حال آن كه من بى نیاز و بخشنده ام ؟ كلید درهاى بسته به دست من است و درب خانه من به روى كسى كه مرا بخواند باز است !

(1) الكافى ، ج 2، ص 65

(2) همان ، ص 468

(3) نهج البلاغه، نامه 31

(4) دعاى سحر مشهور به دعاى ابو حمزه ثمالى - البلد الامین ، ص 205

(5)  فلاح السائل ، ص 27 - عن على علیه السلام قال : احب الاعمال الى الله سبحانه فى الارض ‍ الدعاء و افضل العباده العفاف .

(6) صحیفه سجادیه، دعای 13

(7) بقره/186

(8) ق/16

(9) انفال/ 24

(10) غافر/10

(11) صحیفه سجادیه ، دعاى 22.

(12) صحیفه سجادیه ، دعاى 28

(13) التوحید للصدوق ، ص 288.