اقسام دعا

(1)

شناخت ما از دعا، به اعتبارات گوناگون داراى اقسام گوناگونى خواهد بود كه خود از شرایط، شئون و مقدمات قابل توجهى برخوردار است كه ان شاء الله در فصول آینده روشن تر خواهد شد.

تقسیم به لحاظ هماهنگى زبان ، قلب و حقیقت

دعاى لفظى

این دعا به درخواستى زبانى كه با درخواست قلبى همراهى ندارد اطلاق مى شود. چنین دعایی مثل آنست كه آتش را در ذهن خود تصور كنیم؛ هرگز تصور ما داراى آثار آتش كه حرارت و روشنایى باشد نخواهد بود و ذهن ما دراثر آن نخواهد سوخت. از این رو، درخواست زبانى دعا نامیده مى شود، ولى فقط در مفهوم دعا است؛ چنین كسى فقط در حد زبان به دعا مبادرت ورزیده ، ولى در واقع دعا نكرده است ، لذا نباید به اجابت دعاى خود دل ببندد. در مثنوى معنوى آمده است :

با كدامین روى ، چون دل مرده اى  رو به سوى آسمان ها كرده اى ؟

دعاى مصداقى

دعایى كه در آن زبان با قلب همراه است (زبان ترجمان قلب است )، فرد راستین و حقیقى دعا بوده و به اجابت بسیار نزدیك است . البته این نوع دعا گاهى ممكن است ظاهرا اجابت نشود، ولى باید دانست كه خود عبادتى است كه اجر قطعى بر آن مترتب است و تأخیر در اجابت فقط از مصلحتى برخاسته كه خداى متعال بر اسرار آن آگاه است. در این معنا نهج البلاغه در وصیت امیرالمؤمنین (علیه السلام) به امام حسن (علیه السلام) این چنین آمده است : «چه بسا از خداى متعال چیزى را سؤ ال مى كنى كه به تو عطا نمى كند، ولى در عوض خیر دنیایى یا آخرتى دیگرى به تو مى رساند. آن چیز از تو منع شده ، زیرا خیر تو در آن نبوده ؛ چه بسا امرى را طلب مى كنى ولى نمى دانى كه اگر بدان برسى هلاك دین نصیب تو خواهد شد»(1).

در حقیقت هر دعا داروى توست               دوستدار صادق و دلجوى توست

دعاى مصداقى و محدودیت علم دعا كننده

گاهى در دعا لفظ و معنى با هم مطابقت دارند و دل و زبان با هم همراهند، ولى مشكل در محدودیت علم شخص داعى است كه آن را مى خواهد. به این معنا كه اگر بر اسرار آن واقف باشد، نه تنها آن را نمى خواهد، بلكه عمیقا از آن دورى مى جوید.

نقل شده است حضرت امیر علیه السلام شنید كه مردى مى گوید : خدایا از فتنه ها به تو پناه مى‌برم! حضرت فرمود: تو با این دعا از خدا مى خواهى از زن ، فرزند و اموالت دورى گزینى ، زیرا خداى تعالى فرموده كه اموال و اولاد شما فتنه است! پس به جاى آن بگو : خدایا فتنه هاى گمراه كننده را از من دور ساز(2).

این فرد در دعاى خود دورى از مال و فرزند خود را تقاضا مى كرد و نمى دانست كه چه مى گوید، اما در واقع از آنچه مى خواست بیزار بود.

حضرت در جاى دیگرى مى فرمایند: چه بسا چیزى كه انسان براى رسیدن به آن حریص است ، ولى وقتى به آن مى رسد دوست مى دارد كه اى كاش هرگز به آن دست نمى یافت .

آرى ، بسیارى از ما در نیایش هاى خود از خداى متعال چیزهایى طلب مى كنیم كه به راستى و در واقع آن ها را نمى خواهیم ، ولى خداى منان دید كوتاه ما را جبران مى فرماید و آن خواسته ها را عطا نمى كند. با این حال چه بسا ما از عدم اجابت دعایمان نگران مى شویم و نمى دانیم كه گلایه از عدم اجابت، جهل دیگرى غیر از جهل اول است :

حافظ از چشمه حكمت به كف آور جامى  تا كه از لوح دلت نقش جهالت برود

در روایت نیز آمده كه پیامبر اكرم از خداى متعال خواست تا نفرین محب در حق محبوب را به اجابت نرساند، زیرا نفرین محب نسبت به محبوب ، خواست واقعى او نیست . و لطف پروردگار عالم نیز چنان است كه آن را اجابت نمى فرماید.

(1) نهج البلاغه، نامه 31

(2) بحار الانوار، ج 90، ص 325.