علم اخلاق
زندان دل
اخلاق بد و ناپسند مانند پرده‌ای مانع رسیدن انسان به معارف الهی می‌شود و اگر برطرف نشود حال روحانی و معنوی برای انسان رخ نمی‌نماید، چرا كه معرفت و محبت و انس به خدا در دلهای مشغول به غیر خدا راه نمی‌یابد، چنانكه رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است:
«اگر شیاطین اطراف دلهای بنی‌آدم را فرانگرفته بودند آدمیان می‌توانستند به ملكوت آسمانها و زمین بنگرند»(1)
رحمت الهی به سبب عنایت ازلی بر همه آدمیان گسترده‌است بی آنكه بر كسی بخل روا دارد، لیكن بهره‌مندی از آن به صفا و صیقل دادن آینه دل از پلیدیها و آلودگی‌های طبیعی بستگی دارد
بنابراین همان قدر كه دلها از آلودگیها و پلیدیها پاك شوند رو به حق می‌آورند و حقایق و معارف الهی در آنها تجلی می‌یابد، چنانكه رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به آن اشاره فرموده‌اند:
«خدا را در دوران زندگیتان نسیمهای فیض بخش است، هان كه خود را در معرض آنها قرار دهید»(2)
رو كردن به طاعت الهی یا رو گرداندن از بدی و گناه موجب صفا و روشنی دل است.رحمت الهی به سبب عنایت ازلی بر همه آدمیان گسترده‌است بی آنكه بر كسی بخل روا دارد، لیكن بهره‌مندی از آن به صفا و صیقل دادن آینه دل از پلیدیها و آلودگی‌های طبیعی بستگی دارد، و تجلی حقایق در دلهای انباشته شده از زنگارها امكان ندارد. پس پوشیده ماندن دل از انوار علم و اسرار ربوبی به سبب آلودگی و تیرگی دل و اشتغال آن به چیزهایی است كه با آن علم ناسازگار است؛ علم حقیقی نوری است كه به سبب طهارت و صفای دل آشكار می‌شود.
«این علم نوری است كه خداوند آن را به دل هر كه بخواهد می‌افكند»(3)
گویی در وصف اینان است كه امیرالمومنین (علیه السلام) فرموده است:«علم با بصیرت حقیقی به آنان روی آورده و با آرامش یقین همدل و همدم شدند و آنچه را كامرانان درشت و دشوار شمردند آسان و ملایم دانستند و با آنچه نادانان از آن وحشت دارند انس گرفتند و در دنیا با بدنهایی همنشین شدند كه جانهای آنها به جایگاه اعلی (ملكوت) آویخته است»
خلاصه آنكه تا قلب تزكیه و پاكسازی نشود این نوع معرفت برایش حاصل نخواهد شد، و همانگونه كه نماز كه عبادت ظاهر ست جز با پاك ساختن تن ز نجاست ظاهری درست نیست، عبادت باطن نیز جز بعد از تطهیر درون از نجاست باطنی كه همان اخلاق زشت و صفات ناشایسته است صحیح نیست. پس گفتار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) كه « دین بر پاكیزگی نهاده شده است»(4) به ازاله هر دو نجاست دلالت دارد. و در این حدیث كه «پاكیزگی نیمی از ایمان است»(5) مراد طهارت باطن از اخلاق زشت و ناشایسته است، و نیم دیگر ایمان آراستن باطن به صفات شریف و شایسته و آباد ساختن آن به انجام وظایف و طاعات است.
از آنچه گفته شد روشن می‌شود كه دانشی كه از راه مجادلات كلامی و استدلالات نظری، بدون زدودن دل از زنگارها و آلودگیها، به دست آید خالی از تیرگی و تاریكی نیست، و سزاوار نیست كه نام یقین حقیقی كه برای نفوس پاك حاصل می‌شود بر آن نهند، زیرا یقین حقیقی ملازم نور و بهجت و عدم التفات به غیر خداست، و تیرگی دل كه ناشی از صفات ناشایسته است مانع نورانیت و انكشاف حقایق است. پس باید در تزكیه و آراستن نفس بسیار كوشید تا درهای هدایت گشوده شود و راههای معرفت روشن گردد، چنانكه خدای سبحان می‌فرماید:
«آنان كه در راه ما بكوشند به راههای خویش هدایتشان می كنیم.»(6)
مطالب مرتبط:
پاورقی:
(1) «لولا أن الشیاطین یحومون علی قلوب بنی آدم لنظروا الی ملكوت السموات و الارض»
(2) «إن لربكم فی أیام دهركم نفحات ألا فتعرضوا لها»
(3) «أنما هو نور یقذفه الله فی قلب من یشاء»
(4) «بنی الدین علی النظافة»
(5) «الطهور نصف الایمان»
(6) «والذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا»/ سوره عنكبوت، 69
برگرفته از كتاب «علم اخلاق اسلامی» (گزیده‌ای از جامع السعادات تالیف: ملا مهدی نراقی)، ترجمه: سید جلال الدین مجتبوی
