روشنفکران برای مشروطه چه کردند؟

در مطلب " روحانیت برای مشروطیت چه کرد؟"  درباره نقش روحانیت در انقلاب مشروطه مطالبی عنوان شد و در این مطلب نقش روشنفکران را در پاگرفتن این واقعه تاریخی کشور ایران بررسی می کنیم.

روشنفكران : جریان روشنفكری در ایران از ابتدای قرن 19 م و با آغاز ارتباطات گسترده با غرب ، شكل گرفت و به خصوص در دوره ی ناصری رشد یافت و از مشروطه به این سو به طور جدی وارد صحنه سیاست ایران شد .

در نهضت مشروطه ، روشنفكران ، « ابداع كننده » یا « اختراع كننده »  فكر و اندیشه نبودند ، بلكه جریان روشنفكری در حقیقت ریشه در روشنفكری دوران جدید غرب داشت ، دورانی كه تحولات گسترده اقتصادی و اجتماعی و جداكردن دین از صحنه سیاسی و اجتماعی و حبس نمودن آن در چنبره اعمال فردی از جمله ویژگی های آن است . روشنفكران ایران ، در حقیقت وارد كننده افكار روشنفكری مغرب زمین بودند .   بنا براین در جریان مشروطه روشنفكران با وارد كردن اندیشه های جدید ، « حرف های تازه » زدند و موضوعات و مسائلی را مطرح كردند كه خارج از چهارچوب سنت های موجود جامعه بود .

آنچه مهمتر از همه مورد توجه روشنگران بود ، مسائل سیاسی و نظام سیاسی وقت بود . آنان درآغاز نظام سیاسی را مورد انتقاد قرار داده و راه حل هایی پیشنهاد كردند . محور عمده اندیشه های روشنفكران ، دموكراسی و تقبیح خودكامگی بود .

به طور كلی روشنفكران خواستار حكومتی بودند كه در آن اعمال گسترده قدرت مطلق و خود كامه نامطمئن باشد . نمایندگان انتخابی مردم ، مسئولان اجرایی را منصوب و فعالیت های آنها را كنترل و تعدیل كنند . و قوه قضاییه نهادی مستقل باشد . و در چهار چوب قوانین جنایی و مدنی عمل كند .

این خواسته ها به ناچار در جنبش تبلور می یافت كه برای قانون اساسی كه بر اساس تفكیك قوا تدوین شده باشد ، مبارزه می كرد قانونی كه از نا امنی كار و زندگی و غیر منتظره بودن آن بكاهد . به بیان دیگر تقاضای محوری روشنفكران تامین امنیت زندگی و جان و مال همگان از خود كامگی محدود و غیر قابل پیش بینی حكومت بود . آنان می پنداشتند  به صرف غلبه بر استبداد ، سایر آرمانهای اجتماعی و سیاسی ، پیشرفت اقتصادی و رفاه اجتماعی و اعتبار ملی خود به خود به دست خواهد آمد .

میرزا فتعلی آخوندی زاده( 78-1812م/95-1227ه ق ) میرزا حسین خان سپهسالار (81-1826/99م-1242ه ق) یوسف خان مستشار الدوله تبریزی (1859م) میرزا ملكم خان ناصر الدوله (1326-1249ه ق ) عبد الرحمان طالباف( 1334-1250ه ق ) را می توان از روشنفكران اولیه به شمار آورد 1

روشنفكرانی كه در مشروطه حضورفعال داشتند اغلب جوانان فرنگ رفته ای بودند كه شیفته تمدن غرب بوده ، تقلید از غرب را ترویج می كردند . تقی زاده یكی از این افراد است . او گرچه از نظر علمی آثار زیادی ازخود برجای نگذاشته است اما در جریان مشروطه حضور عملی داشته و در هدایت جنبش بعد از استبداد صغیر ، نقش فعالی ایفا كرده است . او ادعا می كرد باید از فرق سرتاسر انگشتان پا فرنگی شد . وی علی رغم ادعاهای قبلی خود در هنگام استبداد صغیر و حمله به مجلس به سرعت به سفارت انگلیس پناهنده شد .

تندروی بعضی از روشنفكران تازه به دوران رسیده ، بعد از پیروزی اولیه انقلاب مشروطه ، از عوامل ایجاد شكاف در میان نیروهای انقلاب بود . طرح شعار های ضد اسلامی و توهین به مقدسات اسلامی توسط بعضی از روشنفكران در روزنامه ها ، بسیاری از علما و مذهبیون را نسبت به سرنوشت مشروطه نگران كرد مهمترین گلایه شیخ فضل الله از مشروطه خواهان رواج جو الحاد و بی دینی و توهین به مقدسات بود . نكته قابل ذكر این كه در نهضت مشروطه ، انجمن های روشنفكری مانند فراموش خانه و مجمع آدمیت و لژ بیداری ایرانیان و انجمن ترقی و دیگر نهاد های روشنفكری به فعالیت های فكری و عملی روشنفكران سازمان می دارند.

پی نوشته ها :

1- فریدون اكبرزاده ، همان ، ص25

علی جان مرادی جو

بخش تاریخ تبیان