حکمت و هنر شعر فارسی در آئینه کلام رهبر انقلاب

رهبر معظم انقلاب اسلامی به گواهی تاریخ و خاطراتی که از ایشان منتشر شده و نیز بیانات خود از نوجوانی و جوانی علاقه ای وافر به شعر و ادبیات داشته اند و در کنار تمامی فعالیت های سیاسی و تبلیغی خود، وقتی مشخص ومعین برای ارتباط با شعرا و نیز حضور در محافل ادبی اختصاص می دادند.

در کنار این مساله مراوده و ارتباط صمیمی با بسیاری از شعرای معاصر ایران از ایشان در کنار یک گنجینه ادبی ارزشمند از خاطرات شفاهی شعر معاصر، یکی از دقیق ترین و متنفذترین منتقدان ادبی معاصر را ساخته است که نظرات قابل توجهی درباره بسیاری از شعرا و جریان شعری آنها دارد.

دیدار های سالانه رهبر معظم انقلاب اسلامی با شعرا که در شب نیمه ماه رمضان و در آستانه میلاد کریم اهل بیت(ع) برگزار می شود در سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی چه در دوران ریاست جمهوری و چه در دوران رهبری ایشان ادامه داشته است و همیشه بخش مهمی از سخنان و نگاه ایشان به ادبیات از دل بیانات مطرح شده در این نشست بیرون آمده است. در ادامه تلاش شده است تا برخی از مهمترین نقطه نظرات معظم له درباره شعر را که در این دیدارهای سالانه منعکس شده است مرور شود.

اهمیت و نفوذ کلام شعر

رهبر انقلاب در خلال سخنان خود در جمع شعرا و نیز مادحین بارها بر تاثیرگذاری شعر به عنوان ابزاری کارا برای تبلیغ ارزش ها و باورهای دینی و انقلابی سخن گفته اند و بر این مساله تاکید داشته اند و حتی از اهمیت تبلیغ شاعرانه نیز سخن به میان آورده اند:

آن چیزی که جناب «دعبل خزاعی» در قصیده ی «مدارس آیات» بیان کرده، یا آن چیزی که «کمیت بن زیداسدی» در قصاید «سبعه ی هاشمیات» بیان نموده، یا آن حرفهایی که سیّد حِمیری(رضوان اللَّه علیه) در اشعار خود ذکر کرده است، بیش از حرفهایی که بقیه ی شیعه میگفتند و برای هم بیان میکردند، نیست؛ اما چرا در نظر ائمه (علیهم السّلام)، این سخنان ارزش بیشتری پیدا میکند؟ چون شعر است. آقایان، به این نکته توجه کنند. مگر شعر چه خصوصیتی دارد؟ چون تأثیر شعر در ذهن مخاطب بیشتر است. گاهی یک شاعر، یک بیت شعر میگوید که از چند ساعت حرف زدن یک سخنورِ توانا گویاتر است. یک بیت یا یک مصرع شعر، در ذهنها میماند و مردم آن را میفهمند و تکرار میکنند و نتیجتاً ماندگار میشود ... حالا اگر مداحی بتواند یک شعر خوب را که دارای مضمون و محتوای خوبی باشد، با صدای خوبی بخواند، شما ببینید که چه قدر خدمت بزرگی است. بسم اللَّه، این گوی و این میدان. منتها شرط اولش این است که شعر خوب باشد... . البته این حنجره، مسأله ی مستحبی و نافله ی شعر است؛ فریضه اش همان شعر میباشد. (دیدار با مداحان۲۸/۱۰/۶۸)

تفوق مضمون بر زیبایی هنری

یکی از نکاتی که رهبر انقلاب در دیدارهای خود با اهالی ادب درباره شعر متذکر شده اند، توفق همیشگی مضمون شعر بر ساختار ادبی آن است. به عبارت دیگر ایشان همواره بر این مساله تاکید داشته اند که مضمون شعر همواره مهمتر از ساختاری است که شاعر با آن در صدد بیان شعر است:

چنین نیست که هر شعر خوب از لحاظ هنری، از لحاظ مضمون هم یک چیز عالی باشد. نه، ممکن است مضمون آن، پست ترین مضامین باشد؛ کمااین که در شعرهای سعدی، فراوان وجود دارد. حتّی اشاره کردم که در شعر حافظ هم هست. به اعتقاد من، همه ی شعرهای حافظ هم، شعر عرفانی نیست. در بین آنها، شعرهای مادّىِ بشری هم پیدا میشود که مربوط به دوره هایی از زندگی اوست؛ شاید از جوانیهای او باشد. (دیدار با اعضای شورای سیاست گذاری صدا و سیما ۱۴/۱۲/۶۹)

لزوم توجه به جریان شعر انقلاب اسلامی

رهبر انقلاب اسلامی جریان شعر انقلاب را در خلال سخنرانی های خود همواره به عنوان یک جریان شعری نوپا و البته جلوتر از سایرجریان های شعری هم عصر خود یادکرده اند که در مواردی از حیث قوت کلام تحسین بسیاری را نیز برنگیخته است و بر همین اساس همواره خواستار حمایت از این جریان توسط نهادهای فرهنگی بوده اند:

رشد ادبیات انقلاب، خیلی بیشتر از رشد ادبیات معمولی ما در این دهها سال گذشته است که بنده آشنا هستم؛ خیلی خوب رشد کرد. الان داستانهایی که این بچه های انقلابی ما در همین حوزه ی هنری می نویسند، از خیلی از آثار نسل گذشته بهتر است. شعرشان هم همین طور است. الان همین بچه های انقلابی ما شعرهایی می گویند که از بسیاری از اشعار شعرای گذشته یی که متأسفانه معروف هم بودند، بهتر است. من همان وقت قبل از انقلاب هم تعجب می کردم که چرا این آقایان معروف هستند؛ الان هم وقتی که مجدداً نگاه می کنم، باز تعجبم به حال خودش باقی است! برای من شکی باقی نمی ماند که دستهایی کمک می کردند تا اینها رواج پیدا کنند و در دست و بال افرادی که به این چیزها علاقه مند بودند، بیفتند؛ والّا کارشان از لحاظ ادبی و هنری ارزشی ندارد؛ این جوانان ما از بعضی از آنها خیلی بهترند.

انصافاً شعر انقلابی دارد در ایران رشد پیدا می کند. انقلاب افقهای جدیدی را در مقابل چشم ما باز کرد و حقایقی را نشان داد و واقعاً شعر را از آن حالت ذهنی و تخیلیِ محض و غیرواقعی خارج کرد. (دیدار اعضای گروه ادب و هنر سازمان صدا و سیما ۵/۱۲/۷۰)

هنر قرائت شعر

رهبر انقلاب اسلامی در  فرازی از سخنان خود درباره شعر بر این مساله تاکید داشته اند که توانایی شاعر و نیز مداح برای قرائت صحیح از شعر  و القا درست آن بر ذهن مردم می تواند مخاطبان وی را مستمع سخت ترین ابیات شاعرانه از نظر زبان و بیان نیز بکند و توجیه استفاده از اشعار سبک به این بهانه را از دست آنها خارج می کند: یکوقت یکی از برادران مداح میگفت ما اگر از شعرهای خوب و شعرای بزرگ شعری انتخاب کنیم، مردم نمیفهمند؛ بنابراین مجبوریم از این شعرها استفاده کنیم. این طوری نیست؛ من این را قبول ندارم. وقتی با زبان شعر با مردم حرف بزنید، هرچه شعر پیچیده هم باشد، وقتی مداح با هنر مداحی خود توانست این را کلمه کلمه به مردم القاء و مخاطبه کند، در دل مردم اثر میگذارد. (دیدار با مداحان:۵/۵/۸۴)

شعر به مثابه ثروت ملی

ثروت ملی تعبیری است که رهبر انقلاب بارها و بارها از آن برای یادکرد جایگاه شعر در جهان  و نیز شعر فارسی در ایران یاد کرده اند و خواستار این بوده اند که جریان شعر معاصر با چنین نگاهی سعی در تقویت خود داشته باشد:

کی نیست که شعر یک ثروت ملی است. اگر کسی در این تردید بکند، در یکی از بدیهیترین مسائل تردید کرده. شعر یک ثروت برای هر کشور است؛ یک ثروت بزرگ و پرثمری است. اولاً باید این ثروت را ایجاد کرد، ثانیاً باید این را روز به روز افزایش داد که دچار خسران و کم آمدن و کاهش نشود. ثالثاً باید از آن برای نیازهای کشور استفاده ی بهتر و برتر کرد. نمیتوانم ادعا کنم و بگویم که عامل رشد و گسترش دامنه ی شعر در کشور ما - که این گسترش امروز نسبت به گذشته بسیار آشکار و بیّن است - دقیقاً چه هست. شکی نیست که یکی از مهمترین عواملش، باز بودن فضای جولان در عرصه های مختلف فکری و علمی و ذهنی است که این هدیه ی انقلاب است به ما، بلاشک. ما دوران قبل از انقلاب را دیدیم، شعرای آن وقت را دیدیم، میشناسیم، با خیلیشان نشست و برخاست داشتیم. بهترین هایشان هرگز این مجال را پیدا نمیکردند که در یک منظر عمومی، در یک محضر عمومی بیایند خودشان و شعرشان را ارائه بدهند. (دیدار با شاعران ۲۵/۶/۸۷)

شعر؛ آئینه اخلاق

رهبر انقلاب اسلامی شعر اخلاقی و آئینی را از جمله مهمترین نیازهای ادبی جامعه امروز بر می شمارند که به کمک آنها جریان سازی اجتماعی قابلیت شکل گیری  و مداومت پیدا کرده و بسیاری از نیازهای اجتماعی در پرتو آن شکل گرفته و متصل به پاسخ می شود:

ما قرن ها اینجور زندگی کردیم و خلقیاتی در ما به وجود آمده؛ این خلقیات بایستی اصلاح و اسلامی بشود. ما احتیاج داریم به صفا، احتیاج داریم به یکرنگی، احتیاج داریم به روح اخوت و برادری، احتیاج داریم به اینکه هر انسانی در جامعه مان نسبت به همسایگان خودش در خانه، در محل کسب، در خیابان احساس امنیت کند و خود را در امان بداند؛ احساس ناامنی نکند. این ها الان فراهم نیست. ما قدرت ابتکار، شجاعتِ نوآوری را به عنوان یک خصلت ملی لازم داریم. خطرپذیری را برای کارهای بزرگ به عنوان یک خصلت ملی نیاز داریم. این ها جزو خصال ملی ما الان نیست. ممکن است کسانی در این خصلت ها درجه ی بالایی هم داشته باشند که ما حاضریم دست این ها را هم ببوسیم، اما این کافی نیست. این ها باید به صورت خصال ملی دربیاید. ترحم کردن به یکدیگر، امید به آینده، تزریق امید به دیگران؛ این ها خصوصیاتی است که اگر در یک ملت باشد، آن ملت راه تکامل را خوب میپیماید. ما به این ها نیاز داریم. این ها به چه وسیله تأمین میشود؟ این ها دستوری که نیست؛ نصیحتی هم نیست. این ها با زبان هنر میتواند القاء شود؛ آنچنان که فضا را پر کند. بنابراین یکی از نیازهای امروز ما، شعر اخلاقی است. (دیدار با شاعران ۲۵/۶/۸۷)

این شعر آئینی خوب است. این الگو ساختن و نشان دادن الگوهای واقعی زندگی از ائمه (علیهم السّلام) یا از چهره های معصومین به جای این الگوهای مصنوعی و تقلبی و بدلی که امروز با انواع و اقسام وسائل دارد به همه ی ملت ها، نه فقط به ملت ما - فلان هنرپیشه، فلان آدم عوضی به عنوان الگو، زن و مرد دارند معرفی میشوند؛ مانکن ها و رقاص ها - تلقین میشود، خوب است و من کمترین تردیدی ندارم در این که این کاری که شماها در زمینه ی مسائل ائمه و توسلات و اظهار عشق و محبت و مرثیه میکنید - که همه جورش الحمدللَّه هست - خوب است، لیکن کافی نیست. یک بخش مهمی  از شعر آئینی ما میتواند متوجه مسائل عرفانی و معنوی بشود. (دیدار با شاعران ۲۵/۶/۸۷)

لزوم پایبندی به قواعد ادبی در کنار بیان صحیح

رهبر انقلاب با وجود اینکه خود از شاعران پیرو مکتب کلاسیک شعر فارسی هستند اما در مواجهه با جریان شعر نو فارسی نیز با رعیات اعتدال همواره بر این مساله تاکید داشته اند که اصل در شعر پایبندی به قواعدی است که ساختار دهنده آن است و پس از آن فرم و محتوای مناسب است که اهمیت پیدا می کند:

بایستی به اصول شعر پایبند بود. من به شعر نو و کهنه کاری ندارم. من شعر نو را هم اگر واقعاً شعر باشد، قبول دارم. اشکال خیلی از شعرای شعر نو در این است که اصلاً شعرشان، شعر نیست. آنها چون نمیتوانند شعر کلاسیک بگویند، به چیزی میپردازند که وزن و قافیه نخواهد؛ خودشان را راحت میکنند! شعر نو، اگر واقعاً شعر باشد، گاهی از شعرهای کلاسیک هم خیلی بهتر است. همین شعرای معروف سبک نوی نیمایی که در این بیست، سی سال اخیر معروف بودند، چهار، پنج نفرشان حقیقتاً شعرای بزرگی هستند که شعرشان هم همه ی خصوصیات یک شعر خوب را دارد. بنابراین، فرقی نمیکند؛ لیکن قواعد شعر باید محفوظ بماند. اگر قواعد شعر محفوظ نماند، فایده یی ندارد و اصلاً شعر خوب نیست. (دیدار با شاعران ۳۱/۱/۶۹)

ایشان در عین حال تاکیدی قابل توجه به بیان شعر به شیوه ای دارند که تمامی مخاطبان شعر بتوانند آن را فهمیده و با آن ارتباط برقرار کنند:

شما که شعر میخوانید، باید من بفهمم. الان شما شعر میخوانید؛ ولی من نمیفهمم که چه میگویید. این، یک ایراد است. یا فارسی من باید ضعیف باشد که نفهمم، یا باید مطلبی فراتر از گنجایش ذهن من باشد، یا من باید به زبان شعر آشنا نباشم. اما اگر من فارسی بلدم، به زبان شعر آشنایم، فنون گوناگون ترصیع و مصنوعات شعر را هم کم و بیش میدانم، این مطلب هم مطلب خیلی غیرقابل فهمی نیست و درعین حال شما میخوانید و من نمیفهمم، این یک عیب است.

مخاطب شما، فارسی زبان است. بالاخره شما باید با مخاطبتان ارتباط بگیرید. هنرمند باید قادر بر ارتباطگیری با مخاطب خودش باشد؛ والّا هنرمندی که نتواند مخاطبش را به خودش وصل کند، این چه هنرمندی است؟ شما که نمیخواهید با یک قشر خاص، یا با چند نفر معدود حرف بزنید؛ شما میخواهید با یک ملت حرف بزنید؛ زیرا مایلید شعرتان ماندگار بماند. به نظر من، اینها جزو قواعد حتمی شعر و جلوتر از قواعد عروض و قافیه است؛ چون قاعده ی عروض و قافیه را شکستند، اما این قابل شکستن نیست؛ اینها قواعد محاوره است. .(دیدار با شاعران ۳۱/۱/۶۹)

بالندگی حکمت در شعر

رهبر انقلاب توجه به واقعیت های روز سیاسی و اجتماعی و ظهور و بروز آنها در شعر را یکی از مصداق های اصلی رویش و پروش حکمت در شعر معاصر می دانند و از شعرای جوانی که به این مضامین در شعرشان می پردازند بارها تجلیل کرده اند:

این شعری که شما برای بحرین میگویید، یا برای یمن میگویید، یا برای لبنان میگویید، یا برای غزّه میگویید، برای فلسطین میگویید، برای سوریه میگویید، هر شعری که شما برای اهداف امّت اسلامی میگویید، در هر نقطه ای این شعر کاربرد دارد و از آن استفاده میشود. این شعر اگرچنانچه در این جهتها به راه بیفتد، آن وقت «انَّ مِنَ الشِّعرِ لَحِکمَه» (۵) درباره ی شعر شما صدق میکند، که حتماً شعر حکمت است. (دیدار با شاعران ۱۰/۴/۹۴)

شعر؛ حافظ هویت ملی ایران

رهبر معظم انقلاب اسلامی شعر فاخر فارسی را یکی از مهمترین ابزارهای حفظ هویت ملی ایران در طول تاریخ عنوان کرده و از شاعران به ویژه شعرای جوان همواره خواسته اند عقلانیت معنوی را در اشعار خود برای حفظ هویت ملی حفظ کنند:

شعر، حافظِ هویّت ملّى است، حافظ هویّت ملّى. هویّت ملّتها عبارت است از مشخصّه هاى فرهنگى آنها و مزیّتهاى فرهنگى آنها؛ این هویّت فرهنگى یک ملّت را تشکیل میدهد. این هوّیت فرهنگى، اصل است؛ اگر چنانچه این از یک ملّتى گرفته بشود، این ملّت هضم خواهد شد، یعنى درواقع به معناى حقیقى کلمه نابود خواهد شد؛ حالا در یک مشخّصه ى جغرافیایى قرار میگیرد امّا چیزى نیست؛ هست، امّا بودن او مثل نبودن است؛ هویّت فرهنگى، همه ى حیات یک مجموعه و یک ملّت است. شعر میتواند این هویّت فرهنگى را هم تقویّت کند و غنى کند و تغذیه کند... د. شعر باید پاسدار این هویّت باشد و این هویّت هم درواقع همان عقلانیّت معنوى است که ما روى آن - روى مسئله ى عقلانیّت معنوى و خرد جمعى جامعه - تکیه میکنیم؛ این هویّت فرهنگى درواقع همان عقلانیّت است؛ این را بایستى شما در شعر خودتان مراقبت بکنید، حفظ کنید: اخلاق والاى اسلامى را، حکمت معنوى و الهى و اسلامى را، توحید را، خداباورى را، انصاف را، صداقت را و همه ى آن چیزهایى که در شعر فاخر فارسى وجود دارد. و اگر این انگیزه در شاعر امروز پیدا بشود و اهتمام پیدا کند، آن وقت تهاجمى که دارد به این مرکز میشود، برایش آشکار خواهد شد. (دیدار با شاعران۲۱/۴/۹۳)