وضعیت علم سیاست در حوزه علمیه قم(2)

پیروزی انقلاب اسلامی ، رویداد بزرگی بود که اندیشه پیوند علم و دین را که در مشروطه جوانه زده بود با قوت مستقر نمود، و حوزه سیاسی شده قم را که از سالهای دهه20 به بعد به تدریج در گیر با سیاست و مبارزات سیاسی شده بود به سمت علم سیاست جدید سوق

داد

3- انقلاب اسلامی و رونق دانش سیاسی در حوزه

پیروزی انقلاب اسلامی ، رویداد بزرگی بود که اندیشه پیوند علم و دین را که در مشروطه جوانه زده بود با قوت مستقر نمود، و حوزه سیاسی شده قم را که از سالهای دهه 20 به بعد به تدریج در گیر با سیاست و مبارزات سیاسی شده بود به سمت علم سیاست جدید سوق داد؛ با همان آرمان مشروطه یعنی تأسیس بنیادی دینی برای تحصیل علوم جدید و نیز تلاش در تفکیک علوم انسانی از مبانی ماتریالیستی آن. در چنین شرایطی است که مراکز دو رگه آموزشی و پژوهش در باب نسبت و تلفیق علوم دینی و علوم انسانی جدید در حواشی حوزه ظاهر شدند و علم جدید سیاست نیز در کنار دیگر علوم و در پیوند با آن ها گسترش حتی بیشتری یافت.این گسترش را می توان در دو قلمرو آموزش و پژوهش سیاسی توصیف نمود.

این مراکز دو کانونی، هرچند در سال های پس از انقلاب اسلامی تأسیس و گسترش یافتند، اما از لحاظ تبار فکری- سیاسی، در امتداد سلسله تجارب فردی و گروهی ویژه ای قرار دارند که ایده آن به سال های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی و به تلاش های فرهنگی سیاسی اسلام گرایان در دوره پهلوی بر می گردد.

الف) مراکز آموزشی

اشاره کردیم که همه مراکز آموزش علوم سیاسی در دوره جمهوری اسلامی تأسیس شده اند.مهمترین مراکز رسمی آموزش سیاسی در حوزه علمیه قم عبارتند از:

1-   دانشگاه باقر العلوم(ع)؛

موسسه آموزش عالي باقرالعلوم(ع) نخستین مرکز آموزش سیاسی در حوزه علمیه قم است که در معاونت آموزش دفتر

تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم تأسیس شد.از ویژگی های منحصر به فرد این مرکز انتشار فصلنامه اختصاصی «علوم سیاسی» در حوزه علمیه قم است که از سال 1377 تا کنون  منتشر می شود.

2- دانشگاه مفید؛

دانشگاه مفید ابتدا تحت عنوان دارالعلم مفید در سال  1368هجری خورشیدی ( 1409هجری قمری) در شهر مقدّس قم، توسط آیت الله  موسوی اردبیلی تأسیس شد.رشته علوم سیاسی دانشگاه مفید نیز بر مبنای چنین اندیشه ای تأسیس شد. دانشگاه مفید نیز، همانند باقر العلوم ، با هدف گسترش علوم انسانی در حوزه علمیه قم تأسیس شده است. و بنا براین در تمام رشته ها، از جمله علوم سیاسی تلاش می کرد که داوطلبانی از درون حوزه و از بین دانش آموختگان علوم دینی پذیرش نماید.

3- مؤسسة آموزشی- پژوهشی امام خمینی؛

ریاست و مدیریت این مرکز به عهده آیت الله مصباح یزدی است. حركت «مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى(قدس سره)» با تأسيس بخش آموزش در «مؤسسه در راه حق» در سال 1353 هـ.ش آغاز شد. مؤسسه امام خمینی در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد  علوم سیاسی دانشجو دارد و یک دوره دکتری علوم سیاسی نیز در سال 85 پذیرش نموده است.

4- مؤسسه علوم انسانی- مرکز جهانی علوم اسلامی؛

مركز جهاني علوم اسلامي به منظور تربيت طلاب فاضل، محقق، مدرس و متخصص در زمينه علوم انساني و فراهم‌آوري زمينه اشتغال و كارآفريني طلاب پس از مراجعت به كشورشان و همچنين تأمين نيروي انساني مسلمان و متخصص براي پاسخگويي به نيازهاي فرهنگي و اجتماعي جوامع اسلامي، اقدام به تأسيس «مؤسسه علوم انساني» نمود ه است.

البته مراکز آموزشی فوق ، تنها مراکز رسمی آموزش سیاسی هستند. در حوزه علمیه قم، همواره،مراکز دیگری هم هستند که به طور غیر رسمی به آموزش سیاسی اقدام می کنند. و یا آموزش سیاسی را غیر مستقل و در فالب برنامه های عمومی دیگر تعقیب می نمایند.

ب) مراکز پژوهشی؛

مراکز پژوهشی حوزوی در موضوعات و دانش سیاسی هم عموماً در دوره جمهوری اسلامی تأسیس شده اند.مهمترین این مراکزعبارتند از ؛1) پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی دفتر تبلیغات اسلامی،2) گروه اندیشه سیاسی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی،3) مرکز تحقیقات خبرگان رهبری.

ج) مجلات تخصصی

هرچند در اکثر نشریات حوزه علمیه قم مباحثی از سیاست به چشم می خورد،اما دو فصلنامه «علوم سیاسی» و«حکومت اسلامی» ویژه مباحث سیاسی اعم از اندیشه سیاسی و دیگر مباحث علم سیاست هستند.

د) انجمن مطالعات سیاسی

افزایش دانش آموختگان علوم سیاسی در حوزه علمیه قم، به ویژه در دوره های تکمیلی(ارشد و دکتری)، ضرورت ساماندهی به مطالعات سیاسی، و نیز  حفظ ارتباط وهمکاری محققان و مدرسان علوم سیاسی در حوزه علمیه قم را، در کنار دیگر انجمن های تخصصی حوزه، نشان داد. و بدین سان، اندیشه تأسیس انجمن مطالعات سیاسی به همت معاونت پژوهشی حوزه علمیه قم مطرح گردید. انجمن مطالعات سیاسی حوزه علمیه قم در بهمن ماه 1383 تأسیس شده است.انتخابات دوره ای هیأت مدیره انجمن دوسالانه است.

ه)عکس العمل به نوگرایی

گزارش اجمالی بالا روند گسترش و نهادینه شدن دانش سیاسی جدید در حوزه علمیه قم و در دوره جمهوری اسلامی را نشان می دهد.همچنین ، این نکته نیز حائز اهمیت است که بیشترین گسترش بویژه در دوره های تکمیلی و تحقیقات علوم سیاسی  در سال های 1374-1384 بوده است.سال هایی که شاهد رواج و رونق اقبال عمومی طلاب و نهاد های حوزوی- به رغم برخی مخالفت ها- به علم سیاست است.

اما از این دوره به بعد، چنین می نماید که  نوعی عکس العمل و حتی نشانه های شورش علیه نوگرایی و علوم انسانی جدید، بویژه علوم سیاسی، در حوزه علمیه قم پدید آمده است.به نظر می رسد که حوزه علمیه از دیدگاه آموزش و پژوهش سیاسی دچار نوعی پارادوکس معمایی در سال های اخیر شده است؛ از یک سوی با تکیه بر تجربه دهه گذشته و ضرورت های نظام جمهوری اسلامی ، میل به نقد سنّت و طرح آزاد اندیشی و مقدمات نظریه پردازی متناسب روز دارد، چیزی که در پیام رهبر انقلاب هم بدان تأکید شده و تحت عنوان «نهضت آزاد اندیشی و تولید علم» در رفتار حوزه دیده می شود؛ اما از سوی دیگر جریان قوی تر مخالفت، ترس وطرد  علوم جدید  بویژه سیاست و دانش آموختگان سیاسی درحوزه رواج یافته است.

خلاصه و نتیجه

اشاره کردیم که دین اسلام دین سیاسی است و علمای شیعه از دور و نزدیک-  همواره در سیاست حضور داشته اند. اما نسبت تشیع با علوم انسانی جدید و از جمله علم سیاست پدیده ای است که با تحولات مشروطیت در ایران و موقعیت جدید علمای شیعه در جهان معاصر پیوند د ارد.

مشکلات ناشی از تحولات مشروطیت؛واگرایی علما و روشنفکران ، استقرار دولت پهلوی، پیوند پهلویسم با غرب گرایی و استعمار، و ناکامی ایده وحدت دو نهاد علمی قدیم و جدید،عواملی بودند که موجبات ظهور دو نهاد حوزه و دانشگاه ، مستقل از یکدیگر، در ایران شدند. چنین می نماید حوزه قم، از ابتدای تأسیس، بنا به ضرورت های تاریخی، مسئله مشروطه و استبداد را تحت شعاع ضرورت های مهم تری چون مبارزه با استعمار قرار داده بود. و بدین سان نه تنها به ایده های مشروطیت، بلکه نسبت به کل غرب و علوم مدرن برخاسته از آن هم بی اعتماد بود.حوزه در گسست از علوم جدید شکل گرفت وسیاست گریز از سیاست به تدریج باعث جا افتادن اندیشه جدایی دین از سیاست گردید.

به تعبیر امام خمینی «وقتى شعار جدائى دين از سياست جا افتاد و فقاهت ... غرق شدن در احكام فردى و عبادى شد و قهرا فقيه هم مجاز نبود كه از اين دايره و حصار بيرون رود و در سياست وحكومت دخالت نمايد». حوزه علمیه قم در چنین موقعیتی ، نه تنها قادر به اندیشیدن در باره علوم جدید از جمله سیاست نبود، بلکه حتی«ياد گرفتن زبان خارجى كفر و فلسفه و عرفان گناه و شرك به شمار مى‏رفت».

چنانکه گذشت  تلاش های علاقمندان به این دانش در حوزه در سال های 1374-1384 به بالاترین سطح خود رسید . مراکز آموزش سیاسی به برگزاری دوره های تکمیلی(ارشد و دکتری) اقدام کردند و مراکز پژوهشی و نشریات تخصصی یکی پس از دیگری ظهور و سامان یافتند.

با این حال، حوزه هرگز  از اندیشه های ضد نوگرایانه خالی نشد ، به تعبیر امام خمینی ، «  هنوز حوزه‏ها به هر دو تفكر آميخته‏اند».