آیا مختار اجازه نامه قیام داشت؟

اشاره:

گروه دین تبیان، همزمان با شروع پخش سریال فاخر"مختارنامه"،  بر آن شد تا از این فرصت مغتنم به منظور تحلیل ابعاد شخصیتی این چهره جنجالی تاریخ و قیام خونخواهانه وی بهره جوید.

تا کنون در نوشتارهایی چند کوشیده ایم تا پس از پخش قسمتهایی از سریال یاد شده، وقایع مربوط به آن قسمت را به تحلیل بنشینیم.در قسمت اخیر، عده ای از زعمای کوفه نسبت به ادعای مختار ثقفی مبنی بر داشتن اجازه نامه از سوی محمدبن حنفیه تشکیک کرده و به منظور کشف حقیقت، راهی مدینه شدند. در اینجا پرسش جدی این است که آیا مختار اجازه نامه قیام داشت؟ «سید حسن فاطمی موحد» محقق علوم انسانی و پژوهشگر تاریخ اسلام، در گفتگوی زیر، بدین سوال پاسخ داده اند:

* آیا قیام مورد تأیید اهل بیت (ع) است؟

سید حسن فاطمی موحد: با رجوع به منابع روایی می‌توان دریافت كه مختار در اندیشه ائمه معصومین (ع) دارای شخصیتی مثبت بوده است. در روایات متعددی از على بن الحسین (ع) و همچنین امام باقر (ع) نقل شده است كه از مختار به نیكی یاد كرده‌اند.

در كتاب «ذوب النضار» تألیف «ابن نما حلى» آمده است كه پس از آنكه گروهى از سران شیعه براى یقین پیدا كردن به گفتار مختار مبنى بر نمایندگى از جانب محمد بن حنفیه به حضور او در مكه رسیدند، ابن حنفیه چنین گفت: «به سوی امام من و امامتان علی بن حسین بروید» آنان هنگامی كه نزد امام سجاد (ع) رفتند و علت ملاقات را درباره ادعای مختار مبنی بر اجازه داشتن قیام بیان كردند و امام (ع) گفت: «ای عمو! اگر كسی برای ما قیام [و خروج] كند بر مردم است كه با آن همراهی كنند و من این امر را به تو ولایت دادم پس هر كاری كه اراده كردی انجام بده.» این گروه از كنار امام سجاد (ع) خارج شدند در حالی كه كلام او را شنیده بودند و گفتند: «زین‌العابدین (ع) و محمد بن حنفیه اجازه دادند.» و به این ترتیب این زعمای شیعه كوفه دانستند كه قیام مختار، قیامی برای رسیدن به مناصب دنیوی نیست و هدف او تنها خون‌خواهی از شهدای كربلا و دفاع از اهل بیت (ع) است.

فاطمی همچنین درباره موجه بودن چهره مختار نزد تمامی شیعیان آن دوره، كه شامل امام سجاد (ع)، اهل بیت (ع)، زعما و مردم عامی می‌شد، ادامه داد: امام سجاد (ع) برای انتقام از خون كشته ‌شدگان عاشورا دست به دعا برده بود كه خدا این دعا را به وسیله مختار به اجابت رسانید. امام چهارم همچنین هدایاى مختار را كه نشانی از پیروزی وی بر امویان بود، می‌پذیرفت و بعد از جریان عاشورا كه اهل بیت پیامبر (ع) چند سال در ماتم و عزا بودند، برای نخستین بار و بعد از فرستادن سر ابن زیاد، توسط مختار به مدینه نوعی شادى در این خاندان دیده شد كه با پخش كردن میوه بین اهالی شهر، حنا بستن به موها توسط زنان و حتی تهیه غذای گرم در خانه و ... همراه بود.

* نسبت‌های ناروا به مختار

با این حال اتهامات ناروایی هم در تاریخ به مختار منسوب شده كه بیش‌تر آنان از سوی اهل تسنن مطرح شده است. از جمله اینكه وی را متهم به ادعاى نبوت و سخن گفتن با جبرئیل ـ فرشته الهی ـ كرده‌اند. البته از كلمات و بیانات مختار كه در جاهاى مختلف ایراد و هدف و انگیزه خود را براى برپائى قیام به وضوح بیان كرده است و او را از آنچه در بعضى منابع تاریخى اهل سنت در باره مختار وجود دارد كه او ادعاى نبوت داشت، مبرى مى‌كند. و از همه مهم‌تر اینكه خود را نماینده یكى از افراد اهل بیت یعنى محمد بن حنفیه معرفى كرده است و این نمایندگى، هیچ‌گونه سنخیتى با ادعاى نبوت ندارد و تنها با استناد به این دو دلیل می‌توان این ادعاها را رد كرد.

در بخشی از تاریخ به مختار لقب كذاب داده‌اند. این از جمله لقب‌هاى ناپسندى است كه در بعضى منابع تاریخى اهل سنت به مختار نسبت داده شده است. مثلاً «ابن كثیر» این‌گونه مختار را معرفى كرده است: «و أما المختار بن عبید الثقفى الكذّاب ...» «و اما مختار بن عبید ثقفی كه كذاب است ...» این لقب و تهمت‌هاى دیگر از نقشه‌هاى شوم بنى‌امیه و بیش‌تر در دوران آنها بوده است و ابن زیاد هنگام آزاد كردن مختار همین كلمه را در باره او به كار برد.

این مورد آن قدر شایع بوده است كه امام باقر (ع) به مقابله با آن برخواسته است و فرمود: «لا تسبّوا المختار ...» (به مختار دشنام ندهید). شیوع لقب «كذاب» از اینجا فهمیده مى‏شود كه فرزند مختار مجبور مى‌شود این مسأله را از امام باقر (ع) سؤال كند تا مطلب براى او كاملاً روشن شود و بعد از شنیدن این سخن از امام پنجم، شناخت تازه‌ای نسبت به مختار مطرح شد. ضربه‌اى كه بنى‌امیه از مختار و انقلاب او خورد و زخمى كه از ناحیه او بر آنان وارد شد، معلوم بود كه براى خدشه وارد كردن بر شخصیت او از هیچ امرى دریغ نمى‌كنند و به همین دلیل در كتاب‌هاى اهل سنت نه تنها به عنوان یك شخصیت ممتاز معرفى نشده است؛ بلكه مملو از این‌گونه تهمت‌ها بوده است.

* نگاهى به یك نقل در جریان سوء قصد به جان امام حسن (ع) در ساباط

در حادثه سوء قصد به امام حسن مجتبى (ع) در «ساباط» كه به مجروحیت حضرت منجر شد، حضرت فرمود: «مرا به خانه سعد [عموی مختار] در مدائن ببرید.» وى از طرف حضرت امیر (ع) به استاندارى مدائن منصوب شده بود و پس از شهادت امام على (ع) نیز از طرف امام حسن (ع) در مقام خود تثبیت شد و او همچنان والى مدائن بود. در نقلى آمده است كه مختار به عموى خود پیشنهاد كرد كه امام حسن (ع) را به معاویه تحویل دهیم و از این رهگذر به پول و مقامى دست بیابیم و او شدیدا مورد سرزنش عمویش قرار گرفت.

آیت‌الله خوئى بر این مطلب نقد محكمی ارایه داده است. ایشان می‌گوید: «این روایت قابل اعتماد نیست؛ زیرا اولاً مرسل است و ثانیاً بر فرض صحت روایت، مختار قصد آزمایش عموى خود را داشته است كه اگر خداى ناكرده چنین قصدى دارد، نسبت به حفظ جان امام چاره‌اى بیندیشد.» به نظر مى‌رسد، به جهت ارسال این روایت و اینكه این مطلب در مورد مختار، از طریق شیعه ثابت نشده و تنها از طریق منابع اهل سنت بیان شده است، مى‏توان این مطلب را در مورد مختار نپذیرفت و آن را رد كرد.

وی تأكید كرد: با توجه به اینكه دفاع شدید مختار از اهل بیت (ع) و كشتار زیادى كه از قتله شهداى كربلا و دشمنى سرسختى كه با بنى‌امیه داشت، موجب شده است كه در منابع اهل سنت، بدگوئی‌هاى زیادى از او شود. من جمله لقب كذّاب، ادعاى نبوت و نازل شدن جبرئیل و ... كه ذكر آنها رفت.

از طرفى شاید یك چنین خطاى بزرگى از او سر زده باشد و این سخن نابه‌جا را گفته باشد، می‌توان تحلیل كرد كه پس از مدتی از این گفته پشیمان شده و توبه كرده باشد و دفاع او از اهل بیت (ع) جبران این خطاى او بوده است و نمى‌توان براى تبرئه مختار، نسبتى به عموى او زد با توجه به موقعیتى كه سعد نزد امام على و امام حسن علیهما السلام داشت.

* علل گرایش مردم كوفه به مختار

مردم عراق، به خصوص كوفه كه سالیان دراز بر آنان ستم شده بود و از ظلم و جنایت حكومت بنى‌امیه به ستوه آمده بودند به دنبال فرصتی برای رهایی از ظلم می‌گشتند.

كوفیان كه حتی از حقوق اولیه مسلمانان دیگر شهرهای بلاد اسلامی برخوردار نبودند، پس از مرگ یزید، فرصت را غنیمت شمرده و شورش كردند و «عمرو بن حریث» عامل ابن‌زیاد را از شهر اخراج كردند.

مردم كوفه «عامر بن مسعود» را كه از مخالفین حكومت ظالمانه بنى‌امیه بود، به جاى او نشاندند. آنان به دعوت ابن‌زبیر كه به ضدیت با بنى‌امیه برخواسته بود و در مكه شورش كرده بود، پاسخ مثبت دادند و به یارى او شتافتند و به حاكمیت ابن‌زبیر تن دادند و او را در تسلط بر عراق كمك كردند. كوفه و بصره به حمایت از ابن‌زبیر برخواستند به امید آنكه عدالت نسبت به آنان اجرا شود و با جانیان كربلا مبارزه كند، اما با كمال ناباورى دیدند كه ابن‌زبیر همان راه بنى‌امیه را در حق‌كشى نسبت به آنان پیش گرفته است.

پس مشخص شد كه تمام شعارها و تظاهر ابن‌زبیر به زهد و بى‌میلى به دنیا به جز فریب و نیرنگ چیز دیگرى نبوده است و اشراف كوفه كه اكثر آنان در حادثه غمبار كربلا نقش داشتند و در ریختن خون امام حسین (ع) و دیگر شهداى كربلا شریك بودند، جزو مقربان و نزدیكان حكومت قرار گرفتند و از همان نیروهاى ضدانقلاب براى مقابله با حركت‌هاى انقلابى نهایت استفاده را مى‏برند.

با آشكار شدن ماهیت حكومت ابن‌زبیر و شایسته نبودن وى در امر حكومت مردم، به نهضت مختار گرایش پیدا كردند و او را در جنگ با نمایندگان ابن‌زبیر در كوفه و هواداران آنها یارى دادند؛ چرا كه او خود را نماینده محمد بن حنفیه معرفى كرده بود و از طرفداران اهل بیت پیامبر (ص) بود كه با شعار خونخواهى امام حسین (ع) قیام خود را آغاز كرد و آن را ادامه داد.

فرآوری: شکوری

گروه دین تبیان

متن گفتگو از خبرگزاری فارس