هنر کاریکاتور
بر اساس این تعریف،کاریکاتور وسیله‌ای است که برای طعن و هجو اجتماعی و سیاسی، به کار برده می‌شود.
این تعریف در فرهنگ عمید به این ترتیب است: "کاریکاتور Caricatore: تصویر خنده‌آور، شکل مضحک، نوعی نقاشی که نقاش، تصویری از کسی بکشد که با وجود شباهت، مضحک باشد".
دکتر محمد معین نیز، در این باره نوشته است : کاریکاتور،شکل و تصویری مضحک که نقاش در ترسیم آن از نکات و دقایق مشخص موضوع استفاده کند و آن نکات و دقایق را بارزتر و بزرگتر نشان دهد و در عین حال، تصویر باید با اصل موضوع شبیه باشد.
از سوی دیگر، واژه کاریکاتور از فعل کاریکاره (ایتالیایی)، به معنی بار کردن گرفته شده‌است.
کاریکاره جریمه کردن و توبیخ کردن نیز معنی می‌دهد و به نظر می‌رسد که نخستین بار توسط شخصی به نام موسینی در سال 1646 میلادی به کار رفته باشد و او نیز به نوبه خود این واژه را کاراچی یعنی نقاشی‌های خیابانی بلونیایی هم عصر خویش گرفته باشد.
چرا که این نقاشی‌ها همواره دارای عناصری اغراق آمیز بودند که سوژه‌ها را مضحکه می‌کردند. همچنین ممکن است که کاریکاتور از واژهء کاراتره (caracter) و یا کارا( اسپانیایی) به معنای صورت اخذ شده باشد.
عمده‌ترین بخش هر کاریکاتور صورت آن است.
برای مثال در صورت‌های کاریکاتوری که آلبرشت دورر و لئوناردو داوینچی هر دو به طور مستقل حدود سال 1500 میلادی ترسیم کرده‌اند،صورت هایی با دماغ دراز و چانهء دراز مشاهده می‌کردند.
همچنین کاریکاتور انواع زیادی دارد مثل کاریکاتور سیاه،کاریکاتور روزنامه ای،کاریکاتور بدون شرح و ... .
اما به طور کلی 2 دسته کاریکاتور اکنون معمول است که عبارتند از:کاریکاتور نمایشگاهی و کاریکاتور مطبوعاتی.
مهمترین تفاوت این دو نوع کاریکاتور، تاریخ مصرف آنها است. کاریکاتورهای مطبوعاتی برای یک محدوده خاص زمانی کشیده می شوند؛در حالی که کاریکاتورهای نمایشگاهی چنین نیستند.
اما صرف‌نظر از تعریف کاریکاتور و نقصانی که در تعاریف فوق ممکن است وجود داشته باشد، آنچه بیشتر مدنظر هنرمندان و فعالان این عرصه است،کارتون ادیتورال (Editorial Cartoon) یا کاریکاتور روزنامه‌ای است که برخی آن را از پدیده‌های هنری دوران رنسانس می‌دانند.
و برخی دیگر، معتقدند؛هنر کاریکاتور خیلی پیش از پیدایش روزنامه‌نگاری و حتی اختراع صنعت چاپ در دنیا رواج داشته و در واقع عمری به درازای تاریخ مکتوب انسان دارد.
تاریخچه هنر کاریکاتور در جهان
قرن‌ها پیش از این که اصطلاحات کاریکاتور،کارتون (یا هر عنوانی که در زبان‌های مختلف به آن داده شده) ابداع شود، این هنر در عصر باستان شناخته شده و رواج داشته است.
اولین كاریكاتورهایی كه در آنها مسائل سیاسی و اجتماعی مطرح شد، در حفاری‌های شهر پمپی به دست آمده كه تقریباً 1900 سال پیش در زیر گدازه‌های آتشفشانی پنهان بود. این كاریكاتورها بر روی ستون‌های سنگی كنده شده بود و در معرض دید همگان قرار داده می‌شد.
در صورت‌های کاریکاتوری که آلبرشت دورر و لئوناردو داوینچی هر دو به طور مستقل حدود سال 1500 میلادی ترسیم کرده‌اند،صورت هایی با دماغ دراز و چانهء دراز مشاهده می‌کردند.
در نخستین روزهای نشو و نمای این هنر، با نام‌هایی چون اگوستینو كاراچی Agustino Caracci و جیوانی برنی‌نی Giovanni Barnini در ایتالیا به عنوان پیشگامان هنر كاریكاتور و طنز ترسیمی برمی‌خوریم؛ ولی اوضاع و احوال اجتماعی و سیاسی ایتالیا در آن زمان به گونه‌ای نبود كه این هنر بتواند بدان‌سان كه باید و شاید تأثیری فراگیر داشته باشد. در اواخر قرن هفدهم میلادی، آزادی بی‌قید و بند مطبوعات در هلند از سویی و گرد آمدن گروه بسیاری از نقاشان و هنرمندان وقت در این كشور، هلند را میدان فعالیت كاریكاتوریست پركاری چون رومین دوهوگ Romin De Hoog ساخت. شهرت و محبوبیت او حتی از مرزهای كشورش فراتر رفت، تا جایی كه كاریكاتورهایش با ترجمه و زیرنویس، راهی فرانسه و انگلستان شد.
ویلیام هوگارت William Hugart از جمله كسانی است كه در این راه، مكتب تازه‌ای در انگلستان به وجود آورد. آثار هوگارت راه‌گشای افراد دیگری در این زمینه شد كه از میان آنها نام جیمز گیلاری James Gillary پدر و بنیانگذار كاریكاتور سیاسی در انگلستان و رولاندسون Rolandson بیش از همه می‌درخشد.
فرانسویان نیز به نوبه خود در این راه تكاپو كردند. كاریكاتور سیاسی كه در دوران لویی شانزدهم به شدت سركوب شده بود، قبل و در جریان انقلاب كبیر فرانسه جان تازه‌ای گرفت و رونق‌بخش شبنامه‌هایی شد كه به مدد صنعت چاپ، دست به دست در میان مردم می‌گشت. پس از پایان انقلاب، اتفاقی در پاریس افتاد كه آینده طنز ترسیمی و كاریكاتور روزنامه‌ای را دگرگون كرد. در نوامبر سال 1830 چارلز فیلیپون Philipon Charles سنگ بنای نشریه‌ای به نام كاریكاتور را گذاشت كه می‌توان از آن به عنوان نخستین نشریه صرفاً فكاهی و انتقادی سیاسی یاد كرد. ...
در سال 1841م هفته‌نامه پانچ Punch در انگلستان پا به عرصه وجود گذاشت.
كاریكاتوریست اصلی این نشریه جان لیچ Johnlich بود كه می‌توان كارهایش را الگوی اصلی كاریكاتور روزنامه‌ای به شكلی كه بعداً در تمام جهان مرسوم شد، دانست.»
تاریخچه هنر کاریکاتور در ایران
«پیشینه ورود كاریكاتور رسمی مطبوعاتی به ایران، با هفته‌نامه ملانصرالدین كه در آستانه انقلاب مشروطه در قفقاز چاپ می‌شد، پیوندی عمیق دارد. چرا كه برای نخستین بار، كاریكاتور مطبوعاتی به مفهوم نقد طنزآمیز مناسبات سیاسی و اجتماعی، توسط كاریكاتوریست‌های ماهر و هنرمند این مجله به ایران راه یافت و یكی از زمینه‌های مۆثر پیدایش و رشد كاریكاتورهای مطبوعاتی در ایران شد...
كاریكاتورهای مطبوعاتی كه از هفته‌نامه ملانصرالدین سرچشمه گفته بودند و بعدها توسط نخستین نشریات و روزنامه‌های طنز ایران بخصوص روزنامه آذربایجان چاپ تبریز، گسترش یافتند، به سرعت طنز عامیانه و انتقادی مردم را در قالب طرح‌های هجایی و فرهنگ مكتوب، گسترش دادند... عظیم‌زاده، نقاش اهل تبریز و از بنیانگذاران هنر كاریكاتور در ایران ـ كه خود از شاگردان روتر و شیلینگ [كاریكاتوریست‌های هفته‌نامه ملانصرالدین] بود ـ توانست با بهره‌گیری از شیوه طراحی روتر، اما با خط و تركیب‌بندهای ساده‌تر، نخستین كاریكاتورهای بومی ایران را پایه‌گذاری كند... عظیم‌زاده توانست بعد از تعطیلی ملانصرالدین، نشریه فكاهی ـ سیاسی آذربایجان را كه در زمان انقلاب مشروطه به ارگان سردار ملی ستارخان، شهرت یافته بود، با كاریكاتورهایش رونق بخشد.»
طبیعی بود كه با غنای زبان فارسی كه شامل: اصطلاحات بسیار، ضرب‌المثل‌های گوناگون، كلمات عامیانه و كنایات فراوان است، این هنر در ایران، به شیوه‌ای دیگر، درآید و در شرایط سخت استبداد و خفقان ستمشاهی، عنوان «شمشیرهای برهنه بر روی جباران» را به خود اختصاص دهد.
اولین دفتر نامه طراحان كه در سال 1378 به چاپ رسید، در ستایش طراحان و كاریكاتوریست‌ها آورده است:
«این روزگار، روزگار دیگری است و اگر شاه اولیا(ع) فرمود كه فرزند زمان خویش باشید هم بدین معنی است كه حقایق و معارف را با ابزارهای نو دریابید و یكی از ابزارهای نوین درك حقایق و معارف، طرح‌های طراحان و كاریكاتوریست‌هاست. طراحان و كاریكاتوریست‌های زمانة ما، شاعران بی‌كلمه‌اند، عارفان بی‌سخن‌اند، صفدران بی‌شمشیرند.
فراوری: سمیه رمضان ماهی
بخش هنری تبیان
منبع:
همشهری آنلاین
سایت دوران
مقدمه كتاب طرحها و كاریكاتورهای مردمی به روایت اسناد ساواك؛ مركز بررسی اسناد تاریخی
