یخچال‌های خشتی

شواهد تاریخی نشان می‌دهد که مسئول یخچال، پس از انبار کردن یخ با مقداری گیاه خشک یا خار و هیزم دریچه‌های بنا را مسدود می‌کرده است. مردم در تابستان‌های گرم از این یخ‌ها استفاده می‌کردند.

یخچال ورودی شهرستان ابرکوه یکی از این بنا‌هاست که ساخت آن مربوط به دوره قاجاری است. این یخچال خشتی با پلانی به‌صورت مدور و حجمی مخروطی شکل به‌صورت پله‌ای ساخته شده است.

برخی از یخچال های گلی که در به عنوان اثار ملی ثبت شده‌اند عبارتند از یخچال برزن که به شماره 15145مورخ 13/12/84 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌است. یخچال هک شهرستان ابرکوه که به شماره شماره 6321 درفهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده وتحت حفاظت سازمان میراث فرهنگی قرارگرفته‌است. یخچال فتح آباد شهرستان ابرکوه که در ورودی شهرستان ابرکوه قرار دارد. و به شماره 6305 به ثبت آثارملی رسیده‌است.

یخچال های یزدی

اما از این یخچال‌های خشتی 4‌عدد در ابرکوه باقی مانده است. ابرکوه (ابرقو) شهری در استان یزد است. این شهر مرکز شهرستان ابرکوه است و در بخش مرکزی این شهرستان قرار گرفته‌است. این شهرستان در مسیر بزرگراه یزد - اقلید - یاسوج قرار دارد. ارتفاع یخچال اصلی یادشده در این شهرستان حدود 20‌متر است.

معروف ترین یخچال ابرکوه بنایی مخروطی شکل است که در حدود دوازده متر ارتفاع دارد و تقریبا به همین مقدار نیز عمق دارد و قدمت آن به دوره قاجاریه می رسد. این بنا محل تولید و انبار کردن یخ در گذشته بوده است. تنها راه ورودی آن دریچه کوچکی است که از آن برای استخراج یخ در فصل تابستان استفاده می شده است.

سطح کف داخل بنا، گودتر از سطح زمین‌های بیرونی ساخته شده است. یخچال‌ها دارای 4 بخش عمده شامل حوض‌بند، مخزن یخ، دیوارهای سایه انداز و گنبد بزرگ روی مخزن هستند. مصالح به‌کار رفته در بنا، سنگ و خشت‌خام و گل و چوب و آهک است. معمار آنها ابتدا حدود 50 سانتی‌متر را با مصالح سنگ، ملات، ماسه و آهک بنا می‌کرده و باقی را با خشت و گل می‌ساخته است. از ویژگی‌های بارز این بنا طرح و فرم ساخت آن است. گفتنی است در بیشتر موارد یخچال‌های خشتی در مالکیت خان‌ها و خواص بوده و در برخی موارد هم فرد خیری آن را برای استفاده مردم می‌ساخته و وقف می‌کرده است.

خشت‌های سرد

درباره‌ی معماری یخچال‌ها، سازندگان بنا به نکات مهمی مانند برودت مناسب برای نگهداری یخ، نوع مصالح ساختمانی بنا، چگونگی تولید یخ و عایق‌کاری بنا توجه داشته‌اند و هر یخچال قسمت‌هایی مانند دیوارهای سایه‌انداز، حوضچه‌های تولید یخ و چاله‌ی بزرگ مخروطی‌شکل داشته که برفراز چاله، گنبد بزرگ خشتی بنا شده است. دیوار گنبد در پایین آن قطر زیادی دارد و هرچه به رأس نزدیک‌تر می‌شود، از قطر آن کاسته می‌شود. ورودی مخزن‌های یخ معمولا روبه شمال قرار داشته و به‌وسیله‌ی سطحی شیب‌دار، برای انتقال آسان یخ به حوضچه‌ها مرتبط می‌شده است.

همچنین این بناهای تاریخی اغلب دو ورودی داشتند که یکی در سمت شمال و دیگری در سمت جنوب بوده و در زمستان از در شمال و در تابستان از در جنوبی آن استفاده می‌شده است و فرد یخچال‌دار از این در، یخ را به مشتری تحویل می‌داد و وقتی از ورودی‌ها استفاده نمی‌شد، آن‌ها را با یک تیغه‌ی خشت و گل مسدود می‌کردند.

ارتفاع بلند یخچال‌ها هم برای ذوب نشدن یخ‌ها در روزهای گرم تابستان بوده است، چون گرما در ارتفاع بالاتری قرار می‌گیرد.

برگرفته از همشهری، ایسنا