ریشه نسل عرب و عجم کجاست؟

پاسخ:

آیه مورد نظر آیه 78 از سوره حج، است كه خداوند متعال می‌فرماید: «وَجَاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَیْكُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ مِّلَّةَ أَبِیكُمْ إِبْرَاهِیمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمینَ مِن قَبْلُ وَفِی هَذَا لِیَكُونَ الرَّسُولُ شَهِیدًا عَلَیْكُمْ وَتَكُونُوا شُهَدَاء عَلَى النَّاسِ ...؛ و در راه خدا چنان كه حق جهاد [در راه‏] اوست جهاد كنید، اوست كه شما را [براى خود] برگزیده و در دین بر شما سختى قرار نداده است. آیین پدرتان ابراهیم [نیز چنین بوده است‏] او بود كه قبلًا شما را مسلمان نامید، و در این [قرآن نیز همین مطلب آمده است‏] تا این پیامبر بر شما گواه باشد و شما بر مردم گواه باشید ...»

علامه طبرسی صاحب تفسیر مجمع‌البیان در ذیل آیه مذكور می‌گوید: «علت این‌ كه آیه حضرت ابراهیم ـ علیه‌السلام ـ را پدر همه نامیده، این است كه احترامش بر همه مسلمانان واجب است. همچنان ‌كه احترام پدر بر فرزند واجب است.

صاحب مجمع‌البیان در ادامه می‌آورد: «برخی می‌گویند عرب از نسل حضرت اسماعیل ـ علیه‌السلام ـ و بیشتر عجم از نسل فرزند دیگر حضرت ابراهیم ـ علیه‌السلام ـ یعنی حضرت اسحاق ـ علیه‌السلام ـ هستند و این دو نیز از فرزندان ابراهیم ـ علیه‌السلام ـ به شمار می‌آیند، پس در نتیجه پدر امت اسلام، می‌تواند حضرت ابراهیم ـ علیه‌السلام ـ باشد.

بنابراین علامه طبرسی(ره) خودش چنین نظری ندارد كه عرب‌ها از نسل حضرت اسماعیل و بیشتر عجم‌ها از نسل حضرت اسحاق هستند، بلكه تنها قول مذكور را نقل كرده است و نقل قول نیز دلیل بر پذیرش آن نیست.

مرحوم طبرسی قبل از نقل قول مذكور نظر خودش را درباره آیه «مِّلَّةَ أَبِیكُمْ إِبْرَاهِیمَ » آورده و معتقد است كه چون احترام حضرت ابراهیم بر همه مسلمانان واجب است، آن‌چنان كه مثل یك پدر مسلمانان باید او را احترام كنند و افزون بر آن چه گذشت، شریعت اسلام شریعتی است سهل و آسان و شریعت پدرشان حضرت ابراهیم ـ علیه‌السلام ـ حنیف است كه در برابر پروردگار خود تسلیم بود.[الطبرسی، فضل بن الحسن، مجمع‌البیان. بیروت، دارالحیاء التراث العربی، 1379ه ‍ ق، ج 4، ص 97]

علامه طباطبایی نیز در تفسیر آیه 78، سوره حج می‌گوید: و اگر حضرت ابراهیم ـ علیه‌السلام ـ را پدر مسلمانان خوانده به این جهت است كه او نخستین كسی است كه برای خدا اسلام آورد، چنان‌ كه قرآن كریم می‌فرماید: «إِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ ؛ [بقره/131] هنگامى كه پروردگارش به او فرمود: «تسلیم شو»، گفت: «به پروردگار جهانیان تسلیم شدم.» و از آن حضرت حكایت شده كه فرمود: «... فَمَن تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی ...[ابراهیم/36] ؛ ... پس هر كه از من پیروى كند، بى گمان، او از من است، ...»‌

از تركیب این دو مورد به دست می‌آید كه تمامی مسلمانان در هر جا كه باشند فرزندان حضرت ابراهیم ـ علیه‌السلام ـ و از نسل او هستند.[

طباطبایی، محمدحسین، المیزان، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیه، چاپ پنچم، 1417 ق، ج 14، ص 411-413]

علامه طباطبایی در سوره ابراهیم، آیات 35 تا 41 نمی‌گوید كه عموم مۆمنان از بنی‌اسرائیل هستند بلكه ایشان می‌گوید: «این آیات (35 تا 41) برای بار دوم نعمت‌هایی را یادآور می‌شود و نخست نعمت‌هایی را كه خداوند متعال بر عموم بندگان مۆمنش كه همان بنی‌اسرائیل از نسل ابراهیم ـ علیه‌السلام ـ باشند یادآوری می‌كند و سپس نعمت‌های دیگرش را كه به نسل دیگر از حضرت ابراهیم ـ علیه‌السلام ـ یعنی حضرت اسماعیل ارزانی داشته را خاطرنشان می‌كند.

بنابراین، مقصود مرحوم علامه طباطبایی از عموم بندگان مۆمن خدا كه در آیات مذكور مورد خطاب هستند ، پیروان حضرت موسی ـ علیه‌السلام ـ و عموم بندگان مۆمن از بنی‌اسرائیل می باشد و در كلام علامه طباطبایی نیز شامل بندگان مۆمن از مسلمانان نمی‌شود، گرچه عموم مۆمنان از مسلمانان نیز از نسل حضرت ابراهیم ـ علیه‌السلام ـ هستند.

بنابراین به علت اینكه حضرت ابراهیم ـ علیه‌السلام ـ پدر معنوی و روحانی امت اسلام و تمام پیروان ادیان ابراهیمی و مردم عصر نزول قرآن می‌باشد، و همه آنها آن حضرت را بزرگ می‌شمردند و او را همانند یك پدر احترام می‌گذاشتند و از طرفی حضرت ابراهیم ـ علیه‌السلام ـ نخستین كسی بود كه در برابر امر و فرمان خداوند متعال تسلیم بود ـ البته این تقدم رتبی می‌باشد ـ چنان ‌كه قرآن كریم در سوره بقره، آیه 131، بر این حقیقت تأكید كرده است.

دیگر آن ‌كه نسل پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ به حضرت ابراهیم ـ علیه‌السلام ـ می‌رسد و حضرت ابراهیم ـ علیه‌السلام ـ پدر رسول اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ به حساب می‌آید و پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ نیز پدر امت اسلامی می‌باشد، از این جهت نیز می‌توان گفت كه حضرت ابراهیم ـ علیه‌السلام ـ پدر امت اسلام اعم از عرب و عجم است ، گرچه ممكن است برخی از امت از نسل حضرت اسماعیل ـ علیه‌السلام ـ و بعضی نیز از نسل اسحاق ـ علیه‌السلام ـ كه فرزندان حضرت ابراهیم ـ علیه‌السلام ـ می‌باشند، محسوب می‌شوند، ولی مهم این است كه حضرت ابراهیم ـ علیه‌السلام ـ پدر امت اسلامی است.[همان، ج12، ص68]

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

1. محمد بن یعقوب كلینی، اصول كافی، شرح ملا صالح مازندرانی، تهران. دارالكتب الاسلامیه، بی‌تا، ج 5، ص 163.

2. شیخ صدوق، علل شرایع، نجف، مكتبة الحیدریة، 1386 ق، ج 1، ص 127.

3. مكارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالكتاب اسلامیه، ج14، ص178.

منبع: اندیشه قم