"اپرای عاشورا" یک اپرای کاملاً ایرانی
"اپرای عاشورا" آخرین نمایش بهروز غریبپور برگرفته از نسخ تعزیه است که از 22 دی ماه در تالار فردوسی به صحنه میآید.
به گزارش ایران تئاتر این اپرا هم اکنون مراحل متن و موسیقی را کاملاً پشت سر گذاشته و در کارگاههای این تالار مراحل ساخت و نصب دکور، ساخت عروسک و دوخت و دوز لباسهای عروسک، طراحی نور و... را پشت سر میگذارد تا از 15 آذر ماه تمرین با عروسکها به مدت یک ماه آغاز شود.
پیشینه آشنایی با تعزیه
بهروز غریبپور از کودکی با مقوله تعزیه در سنندج آشنا شده است. در این شهر دو خانواده اهل تشیع در میان اکثریت سنیهای شافعی مذهب زندگی میکردند که هر سال در ایام محرم سوگواری میکردند. اولین آشنایی از همین مراسم آغاز میشود. در سنندج مردم شافعی احترام ویژهای برای اهل بیت محمد(ص) قایل هستند و اگر هم در مراسم عزاداری شرکت نکنند، به هیچ وجه هتک حرمت نخواهند کرد. او در سال 49زمانی که دانشجوی نمایش عروسکی شده بود، تحقیقات به هم پیوستهای را در رابطه با خیمه شب بازی، نمایش تخت حوضی و تعزیه به عنوان سنن و پایههای نمایش ایرانی آغاز کرد. وی برای درک و مطالعه بیشتر تعزیه به منطقه آران و بیدگل سفر کرد و در آن جا خیلی شدید از تعزیه متاثر شد. به همین دلیل هنوز هم یادگار ویژهای از آن دوران به شکل ابدی در خانوادهاش موجود است و اسم تنها پسر غریبپور به نام آران ثبت شده و همچنین گروه نمایشی عروسکیاش هم مزین به این نام ماندگار شده است. آران نام قدیم و بخشی از ایران قدیم است و همچنین یادآور همان تعزیههای به یاد ماندنی!
غریبپور در سال 78 میخواست نمایش سایهای عاشورا را اجرا کند که موقعیت فراهم نشد.
این علاقهمندی در ابتدای دهه 70 و زمانی که او به مدت سه سال مدیر فرهنگسرای بهمن بود، به آئینهای عاشورایی تبدیل شد.
تا این که سرانجام از یک سال و نیم پیش این طرح در مرحله اجرا قرار گرفت و بهروز غریبپور با داشتن یک متن تنظیم شده و برگرفته از نسخ مختلف در رابطه با واقعه عاشورا، متن نهایی خود را استخراج کرد. در ضمن تمام خرافهها و وقایع نامستند و نامستدل نیز در این متن نهایی پالایش شده است.
اجرای موسیقی در اوکراین
از قبل نام لوریس چکناواریان آهنگساز معروف کشورمان به عنوان اجرا کننده"اپرای عاشورا" ثبت شده بود، اما در یک اتفاق تصادفی بهروز غریبپور با آهنگساز تازه کاری روبهرو میشود که با نیت اجرای"اپرای عاشورا" به تحصیل در رشته آهنگسازی در اوکراین پرداخته است. بهزاد عبدی علاقه شدیدی به مراسم آئینی تعزیه داشته و ناباورانه متن تعزیه"اپرای عاشورا" را با دستانی لرزان از بهروز غریبپور میگیرد. او موسیقی"اپرای عاشورا" را بنا بر توصیه و پیشنهادهای غریبپور مینویسد. مرحله تست روی صدای خوانندگان ایرانی آغاز میشود. باز هم چندین چهره جوان و گمنام اما با صداهای ویژه و تکان دهنده جذب این پروژه میشوند. گروه ارکستر سمفونیک اوکراین نیز اجرای موسیقی آن را بر عهده میگیرند. در مرحله بعد صدای خوانندگان با اجرای موسیقی در اوکراین ضبط میشود. این روزها موسیقی نهایی در حال میکس شدن است.
بهزاد عبدی با دانش، خلاقیت و اشراف بر تعزیه طی یک سال این اپرا را آماده اجرا میکند و در این مدت دیدارهایی بین او و غریبپور به وقوع میپیوندد تا در نهایت با بهرهگیری از ردیفها و دستگاههای موسیقی ایران و حفظ چهارچوبهای تعزیه یک اپرای نوین مذهبی را به صحنه بیاورند. این اجرا در خانه موسیقی اوکراین ضبط میشود. به گفته غریبپور تاکنون تعدادی از شخصیتهای فرهنگی، مذهبی و چند تن از علما که این موسیقی اپرای عاشورا را شنیدهاند، مراتب رضایت و قدردانی خود را اعلام کردهاند.
در متن اپرا علاوه بر تمام تعزیههای مناطق مختلف ایران مرتبط با واقعه عاشورا که به شکل تلفیقی به یک متن واحد تبدیل شدهاند، اشعاری از محتشم کاشانی و ابوطالب نیر تبریزی در سمت و سو دادن به آن نیز استفاده شده است.
"اپرای عاشورا" روایتی از زبان محتشم کاشانی است. هدف هم این بوده که از نگاه موزهای در این بهرهمندی از نسخ و شیوه تعزیه پرهیز شود. بهروز غریبپور هم درباره این اتفاق تازه در زمینه اجرای"اپرای عاشورا" معتقد است:«مردم به حق در اجرای"رستم و سهراب" از اشعار فردوسی به لهجه ارمنی اعتراض میکردند و در"مکبث" نیز زبان ایتالیایی میتوانست بیشتر اجرای اپرای عروسکی در ایران را تحت الشعاع خود قرار دهد. اما امسال تماشاگران با اجرای اپرا با زبان فارسی سلیس و با کلمات کاملاً مفهوم روبهرو خواهند شد. این حرکت در سالهای آینده در صورت تداوم، شکل کاملاً ملی و میهنی به خود خواهد گرفت و حتی میتوان پیشبینی کرد که دیگر نیازی به استفاده از امکانات یک گروه ارکستر خارجی هم نباشد. در گام فعلی نیز تعدادی از استعدادهای جوان وارد عرصه اپرا شدهاند که از همان زمان که اپرای"رستم و سهراب" اجرا میشد، عدهای میآمدند و اعلام آمادگی میکردند که اگر قرار است برای کارهای بعدی اپرای فارسی اجرا شود، آماده تست دادن و حضور در گروه خوانندگان هستند. در اجرای فعلی خوانندگان اشقیا و اولیا همگی ایرانی هستند. تمام خوانندگان نقشهای اولیا در دستگاههای ایرانی آوازخوانی میکنند و گروه اشقیا نیز در رسیناتیو یا همان اصطلاح اشتُلُمخوانی در تعزیه آواز میخوانند.
بنابراین با توجه به این که در تعزیه نقشهای مثبت و منفی در آوازخوانی از هم تفکیک میشود و این سنت سابقه 5 قرنی دارد، در اجرای"اپرای عاشورا" اتفاق تازهای میافتد که از اپرای اروپایی در نکتهای تازه پیش میافتد و آن این است که نقشها به شکل ترسیم شدهتر و تفکیکپذیرتری در صحنه ارائه میشوند.»
6 صحنه
در"اپرای عاشورا" عمدهترین صحنه، صحنه کربلاست. همچنین صحنههایی مربوط به بارگاه یزید، بارگه ابنزیاد، خانه شمر، خانه محتشم کاشانی و صحنههای تلفیقی اجرا میشود. مجموعاً 6 صحنه در"اپرای عاشورا" وجود دارد. در جابهجاییها هیچ گونه وقفهای وجود ندارد و صحنهها همانند دو اجرای قبلی در هم تنیده هستند.
هم اکنون 30 درصد از دکور صحنهها ساخته شدهاند. عروسکها هم 90 درصد مراحل آمادهسازی را پشت سر گذاشتهاند. طراح عروسک علی پاکدست و سرپرستی کارگاه عروسکسازی با مریم اقبالی بوده است.
طراح صحنه بهروز غریبپور است که با دستیاری هنگامه سازش(سرپرست کارگاه ساخت صحنه) و سینا ییلاقی این بخش را اداره و اجرا میکنند. این دو دستیار از تحصیلات طراحی صحنه برخوردارند و امروزه علاوه بر این تخصص بر رموز و مهارتهای ساخت صحنه عروسکی به خصوص عروسک نخی، تسلط کافی را پیدا کردهاند.
تمرین با عروسکهای نخی از 15 آذر ماه با حضور 25 عروسکگردان در تالار فردوسی زیر نظر بهروز غریبپور نویسنده، کارگردان و طراح صحنه پروژه عظیم"اپرای عاشورا" آغاز میشود. این افراد در کارهای قبلی گروه هم حضور داشتهاند. البته یکی دو نفر به دلیل مشغلههای دیگر در این اجرا نخواهند بود و به جای آنان دو عضو جدید در گروه فعال شدهاند.
توانمندیهای گروه"آران"
بنا بر نظر غریبپور، امروز گروه"آران" تبدیل به یک گروه حرفهای با توانمندیهای بینالمللی شده است. تمام افراد این گروه در چند تخصص ویژه تبحر و تجربه پیدا کردهاند. عروسکسازی، عروسکگردانی، خیاطی، ساخت دکور و... از جمله فنون خاص افراد گروه"آران" است. غریبپور در این باره میگوید:«آقای پیمان مشاور معاون هنری وزیر ارشاد در رم و تورین ایتالیا(محل اجرای اپراهای"مکبث" و"رستم و سهراب") به عینه دیدند زمانی که سازه سیار خودمان را برای اجرا راه انداختیم، آنها اعتراف کردند که نمونه مشابه آن اصلاً در اروپا نیست. ما توانستیم عروسکها را همراه خود به ایتالیا ببریم و به سهولت و بدون مشکل نمایشمان را اجرا کردیم. همه چیز اجرای ما منحصر به فرد است. در وین و سالزبورگ صحنهها بسیار کوچکتر و کم امکانتر از صحنههای ماست. تماشاگرانی که دو اجرای گروه وین را در تهران دیدند، متوجه امکانات بهتر گروه آران شدهاند. ما در ابتدا ساخت عروسکها را از همین گروه وین آموختیم، اما امروز در این زمینه مستقل شدهایم و کافی است که در چند جشنواره و حضور بینالمللی دیگر توانمندیهای خود را موکداً نشان دهیم، آن وقت به ما سفارش کار هم خواهند داد و هنرجویانی از دیگر کشورها به گروه ما خواهند پیوست.»
البته امروز هم این گروه بر پایه عشق و علاقه به کار عروسکی در گروه"آران" مستقر هستند و به لحاظ مالی خود را از طریق اجراهای دیگر در فرهنگسراهای تهران و یا پروژههای دیگر تامین میکنند.
غریبپور درباره پروژه"اپرای عاشورا" و دیگر آثار اجرا شده توسط گروه"آران" میگوید:«ما در زمینه استفاده از مواد، قالب گیری و اتصالات به یک دستاورد جدید رسیدهایم. خاصیت یک کار مستمر و گروهی نیز همین است که اندوختههایی از یک نسل به نسل دیگر منتقل میشود. مثلاً ما در نصب یونولیت به راهحلهایی رسیدهایم که از موادی در خود کارگاه تولید میشود و در حداقل زمان، قطعات را به هم میچسبانیم. هر یک از این دوستان سرمایهای از جامعه عروسکی و تئاتر ایران هستند که در آینده به عنوان استادان این رشته از ب بسم تا تای تمّت آموزههای خود را در اختیار نسلهای بعدی خواهند گذاشت.»
وی از بنیاد رودکی و مدیریت جدید آن به علت توجه لازم و کافی به مقوله اجرای اپرای عاشورا و حمایتهای لازم از گروه"آران" در این مدت که مشغول کار در تالار فردوسی هستند، تشکر میکند و امیدوار است که این راه در آینده نیز تداوم داشته باشد و حمایتهای مداوم، آینده بهتری را پیش روی جامعه عروسکی ایران قرار دهد تا گروه بتواند دستاوردهای خود را در عرصههای بینالمللی ارائه کرده در ضمن به جز ایجاد افتخارات ملی، بر افتخارات بینالمللی خود نیز در تمام عرصههای فرهنگی بیفزاید.