سیره پیامبر اكرم در یاد معاد
از آنجا كه هیچ انسانی مانند نبی اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) اعتقاد راسخ به مبدأ و معاد نداشت و ندارد هیچ سیره و روشی مانند سیره آن حضرت آموزندگی نخواهد داشت. خدای سبحان بر اثر اهمیت معاد همواره با واژههای "یوم" و "یومئذ"، یعنی روز و آن روز به پیامبر هشدار میدهد كه اگر از صراط مستقیم فاصله میگرفتی به تو جزای این جدایی و انفصال را میچشاندیم و عذاب تو را در حیات دنیا و در آخرت مضاعف میگردانیدیم: "إذاً لأذقناكَ ضِعف الحیوة و ضِعف الممات." (1) از این رو آن حضرت در سخنها، استدلالها و برخوردها چه در جنگ و چه در صلح، در مسجد و غیر آن، همواره معاد را مطرح میفرمود و مردم را به یاد معاد و قیامت متذكر میكرد.
رسول گرامی (صلی الله علیه و آله و سلم) اسم مبارك "هو الاخر" را در كنار "هو الأول" تفسیر میكرد و به عنوان مظهر اسم اعظم تا آنجا كه ادراك و فهم مردم به آن میرسید از این امر مهم سخن میراند.
حضرت رسول اكرم در سخنها، استدلالها و برخوردها چه در جنگ و چه در صلح، در مسجد و غیر آن، همواره معاد را مطرح میفرمود و مردم را به یاد معاد و قیامت متذكر میكرد.
آن حضرت میفرمود: شما با نظام كلّ جهان هماهنگ خواهید بود و همه اسمای الهی در معاد ظهور دارد. برخی از آنها سبب خوف، پارهای مایه امید و بعضی باعث ارادت و برخی سبب كراهت است.
وجود انسان و حیات و ممات او از این مجموعه انجام یافته جدا نیست و به سوی خدا در حركت است: "ألا إلی الله تَصیر الأمور"(2) و سفره ظاهری آسمان و زمین برچیده خواهد شد: "والأرض جمیعاً قبضتُهُ یومَ القیامة و السّموات مطوِیّات بیمینه."(3) گاهی میفرمود: "أفضل الإیمان أن تعلم أنّ الله معك حیث ما كنت"(4)؛ بهترین ایمان آن است كه بدانی هر جا باشی خدا با توست.
در سیره پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) هر رخداد بزرگ یا كوچكی كه به وقوع میپیوست و نشانه زوال و نفاد بود، پیامبر آیه مباركه "إنّا لله و إنّا إلیه راجعون"(5) را بر لب جاری میكرد و به گفته زمخشری وقتی چراغ منزل آن حضرت خاموش میشد و نیز در رخدادهای كوچكتر از آن، این آیه مباركه را تلاوت میفرمود.(6)
در سیره آن حضرت هر حادثه یك آزمون الهی تلقی میشد. انسان كامل در حوادث، شكیبایی خود را از دست نخواهد داد؛ زیرا رخدادهای تلخ و شیرین و سبك و سنگین را مجرای اراده الهی میداند و هرگز متزلزل نمیشود چنانكه حضرت علی (علیهالسلام) فرمودند: "النّفس الكریمه لا تؤثّر فیها النّكبات" (7) توجه به خدا را در همه حالات خود حفظ میكند. بدیهی است سیره اخلاقی چنین انسانی بسیار آموزنده خواهد بود.
در سیره پیامبر اكرم هر حادثه یك آزمون الهی تلقی میشد. انسان كامل در حوادث، شكیبایی خود را از دست نخواهد داد؛ زیرا رخدادهای تلخ و شیرین و سبك و سنگین را مجرای اراده الهی میداند و هرگز متزلزل نمیشود.
بینش و نگرشی كه پیامبر به ربوبیّت پروردگار داشت به او میآموخت كه هر مربوبی تحت تدبیر ربّ خویش است و كمال تدبیر آن است كه مربوب به پروردگار و ربّ خود تقرّب پیدا كند: "قل أغیرَ الله أبغی ربّاً و هو ربّ كلّ شیء و لا تكسب كلّ نفسٍ إلّا علیها و لا تزر وازرة وزر أُخری ثمّ إلی ربّكم مرجعكم فینبّئكم بما كنتم فیه تختلفون"(8)؛ بگو ای پیامبر آیا من كسی غیر خدا را به ربوبیّت برگزینم در صورتی كه خدا ربّ همه موجودات است و هیچ كس چیزی نیندوخت مگر بر خود و هیچ نفسی بار سنگین دیگری را بر دوش نگیرد و بازگشت همه شما به سوی خداست. او شما را به آنچه در آن خلاف كردید آگاه خواهد ساخت.
در سیره نبی اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) اعتنا به مبدأ و اهتمام به معاد در كنار هم قرار گرفته است: "قل أغیر اللهِ أتّخذ ولیّاً فاطر السّموات و الأرض و هو یُطعِم و لا یُطعَم قل إنّی أُمرتُ أن أكونَ أوّل من أسلم و لا تكوننّ من المشركین. قل إنّی أخاف إن عصیتُ ربّی عذابَ یومٍ عظیمٍ"(9)؛ بگو آیا غیر خدا را به یاری و دوستی و سرپرستی برگزینم. آفریننده آسمان و زمین خداست. او به خلق طعام و روزی میبخشد و خود از طعام بینیاز است. بگو ای رسول، من مأمورم اول كسی باشم كه تسلیم حكم خداست و نیز مرا گفتهاند كه از گروهی كه به خدا شرك آورند نباشم.
پیامبر اكرم درباره معاد گاهی دو انگشت سبّابه دو دست را كنار هم میگذاشت و میفرمود: "أنا و السّاعة كهاتیْن"؛ من و قیامت مانند این دو انگشتیم؛ یعنی من از قیامت دور نیستم و همیشه به یاد آن هستم.
خداوند طبق این آیه، فاطر، مدبّر و آفریننده مجموعه نظام امكانی است، همه قوای طبیعی و غریزی از او پدید آمده و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) طبق این فرمان میگوید: من اگر توحید الهی را به رسمیّت نشناسم به عذاب الهی در معاد مبتلا خواهم شد.
در این نگرش پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) محروم ماندن از توحید سبب عذاب در معاد خواهد بود. آن حضرت درباره معاد گاهی دو انگشت سبّابه دو دست را كنار هم میگذاشت و میفرمود: "أنا و السّاعة كهاتیْن"(10)؛ من و قیامت مانند این دو انگشتیم؛ یعنی من از قیامت دور نیستم و همیشه به یاد آن هستم. گرچه معنای عمیق این همتایی، یعنی تساوی نبوت و معاد و حضور دائمی یكی برای دیگری جایگاه خاص خود را دارد.
پینوشتها:
1- سوره اسراء، آیه 75.
2- سوره شوری، آیه 53.
3- سوره زمر، آیه 67.
4- كنزالعمّال، ج 1، ص 37، ح 66.
5- سوره بقره، آیه 156.
6- كشّاف، ج 1، ص 207.
7- میزان الحكمه، ج 10، ص 147.
8- سوره انعام، آیه 164.
9- سوره انعام، آیات 14 ـ 15.
10- بحار الانوار، ج2، ص 309.
منبع:
معاد در قرآن، آیةالله جوادی آملی، بخش یكم، ص 36.