جوان و آینده نگری
انسان در گردش گردونه روزگار با مشكلات عدیده و دست اندازهای جاده پر پیچ و خم زندگی روبرو است. در این میان, عقل تنها چیزی كه به یاری انسان می‌شتابد. عقل موهبتی الهی است كه وجه تمایز انسان از سایر خلایق و موجودات شمرده می‌شود.
عقل انسان عاقل در توقف گاه هایی از تاریخ جلوه گر می‌شود. یكی از این مواقف, به هنگام روبه رو شدن با حوادث است. آینده نگری یكی از بهترین دلایل بر قوت عقل است. حدیث ذیل مهر تأییدی بر گفته ما است; حضرت علی(ع) می‌فرماید: راهنماترین دلیل و نشانه بر انبوهی عقل, حسن تدبیر است.(1)
مفهوم آینده نگری
الف) تعریف لغوی: آینده نگری تقریباً معادل لفظ تدبیر در عربی است. (تدبیر در اصل از دَبْر (بر وزن ابر) به معنای پشت سر و عاقبت چیزی است. بنابراین, تدبیر به معنای بررسی كردن عواقب كارها و مصالح را سنجیدن و بر طبق آن عمل كردن است.(2)
ب) تعریف اصطلاحی: آینده نگری یعنی گسترش افق دید خود و دیدن پشت پرده مسائل و هم چنین زمانی كه شخص در آن است; یعنی در زمان حال, آینده را دیدن كه نتیجه آن, چاره اندیشی برای رخدادهای احتمالی است.
ج) تعریف روایی: امام علی(ع) در بیان تعریف دوراندیشی می‌فرمایند: (الحزم, النظر فی العواقب ومشاورة ذوی العقول;3 دوراندیشی, نگاه كردن به عاقبت‌های كار و مشورت كردن با خردمندان است). این دو بیت زیبا از نظامی به نحوی مفهوم آینده نگری را روشن می‌كند.
در سر كاری كه درآیی نخست
رخنه بیرون شدنش كن درست
تا نكنی جای قدم استوار
پای منه در طلب هیچ كار
اهمیت آینده نگری در تعالیم اسلامی
در این جا لزوم آینده نگری را به كمك منابع بزرگ اسلامی بیان می‌كنیم.
الف) قرآن: رجوع به آیاتی در این زمینه هم چون: (ثم استوی علی العرش یدبر الامر),4 (یدبر الامر یفصل الآیات),5 (یدبر الامر من السمأ الی الارض)6 و… ما را به این نكته رهنمون می‌سازد كه تدبیر و آینده نگری از صفات قدسی و ربوبی حضرت حق است. این مهم با عقیده شیعه در مسائل كلامی هم چون قضا و قدر, بدأ و دیگر مسائل بی ارتباط نیست.
ب) روایات: ائمه(ع) در گفتار و كردار این مسئله را تأكید كرده اند. حضرت علی(ع) می‌فرماید: (اعقل الناس انظرهم فی العواقب; عاقل‌ترین مردم كسی است كه نگاهش به عواقب امور بیشتر از دیگران باشد).
ج) ادعیه: در دعای معروف تحویل سال می‌خوانیم: (یا مدبر اللیل والنهار یا محول الحول و الاحوال. همه این‌ها دلیل بر این است كه تعالیم اسلامی به آینده نگری بسیار اهمیت داده است.
لزوم آینده نگری برای قشر جوان
پرهیاهوترین دوره عمر آدمی, ایام جوانی است. غلیان شهوت و تمایل به جنس مخالف و… پرتگاه هایی هستند كه به شدت یك جوان را تهدید می‌كنند. اگرچه راه مشخص است, ولی چاله و بلكه چاه‌های بسیاری, هستی روحانی او را به خطر می‌اندازد. به طوری كه اگر به خود نیندیشد, این مرغ ملكوتی سر از (بَلْ هُمْ اَضل)8 درمی آورد. این از یك سو و از سوی دیگر ما باید این نكته را آویزه گوش خود قرار دهیم كه زندگی انسان و به تعبیر دقیق‌تر عمر آدمی هم چون جاده‌های معمولی نیست كه یك راننده بی تجربه بارها آن مسیر را طی كند تا بتواند مهارت پیدا كند و از خطرات احتمالی در امان باشد. عمر هم چون آبی است كه فقط یك بار روی زمین ریخته می‌شود.باید ببینیم كه آن را در گلستان می‌ریزیم یا خارستان!
آن چه ندارد عوض, ای هوشیار
عمر عزیـز است غنیمـت شمار
راه‌ها و موانع گسترش افق دید
بی شك چگونگی نگاه جوان به زندگی و این كه از كدام دریچه به روزگار نظر كند, در اعمال و رفتار او تجلی پیدا می‌كند. در این طریق اموری هست كه در تعالی بخشیدن به زاویه دید انسان, مؤثر و اموری دیگر نیز مانع هستند. تفصیل مطلب را در ذیل بیان می‌كنیم.
الف) عوامل:
2. مشورت: انسان هیچ گاه به تنهایی نمی‌تواند با انبوه مشكلات دست و پنجه نرم كند و در هیچ زمانی بی نیاز از یك مرشد و مشاوری مناسب نیست. مولای متقیان علی(ع) می‌فرماید: (من استغنی بعقله ضلّ;10 هركه به عقل خود اكتفا كند گم راه شود.) آری, به راستی گران بهاترین كالاها (تجربه) با نازل‌ترین قیمت (یك خواهش) در دسترس تك تك افراد بشر است, ولی كسی خواهان آن نیست.
ب) موانع:
2- عجله: ما بارها پیامدهای شتاب كردن در انجام كارها را در زندگی خویش دیده ایم. عجله, عاقبت امور را تباه می‌كند. آیةاللّه مشكینی (حفظه الله) عجله نكردن در كارها را از نتایج تدبیر می‌داند و می‌گوید: یكی از نتایج تدبیر, عجله نكردن در اقدام به امور است; اگر وقتشان نرسیده باشد.(12)
ثمرات آینده نگری
یكی از نویسندگان خطاب به خوانندگان چنین نوشته است: تو, هم می‌توانی ساخته تاریخ باشی و هم سازنده تاریخ, تا در كلاس تاریخ به چه عنوان نشسته باشی; معلم یا شاگرد؟(13) آری, ما هم می‌توانیم خمیری باشیم تا زمان به ما شكل دهد و هم می‌توانیم زمان را مسخر خود كنیم و به آن حالت دهیم. شخص آینده نگر قطعاً در سر و سامان بخشیدن به آینده از فردی كه فاقد چنین ارزشی است, موفق‌تر است. آینده نگری غلبه بر مشكلات را آسان می‌كند.
همان طور كه می‌دانیم رفتار و كردار انسان بستگی به تصمیم گیری او دارد. این همان معنای اختیار انسان است, اما سرچشمه و منشأ تصمیم چیز دیگری است, كه روایت ذیل صریحاً آن را بیان می‌كند. (اصل العزم, الحزم و ثمرته الظفر;14 اساس تصمیم و اراده, دوراندیشی و نتیجه آن پیروزی است). به راستی كه درخت اراده ریشه در خاك دوراندیشی دارد, كه اگر خاك مساعد و مناسبی باشد, میوه‌های پیروزی یك به یك به بار خواهند نشست.
از بزرگ‌ترین خطرات نبود آینده نگری, تحیر و ابهام است. شخصی كه آینده نگر نیست, سرنوشت خویش را هم چون هیولایی تصور می‌كند كه به انتظارش نشسته و می‌خواهد او را به كام خویش فرو برد. نداشتن بینشی گسترده و فراگیر, عاملی مهم در ایجاد مشكلات روانی هم چون انزوا, عقده ای شدن, پرخاش گری است.
ملاك و معیار در آینده نگری
آینده نگری نیز مانند اكثر امور از قاعده خیرالامور اوسطها پیروی می‌كند. مهم‌ترین ملاك در آینده نگری, اعتدال است. گاهی تأمل و به قول مردم این پا و آن پا كردن, ناشی از ترس شخص از آینده می‌باشد. خارج شدن از حد اعتدال, در آینده نگری آفاتی را نتیجه می‌دهد. گاهی انسان به جای ترسیم آینده خویش, اسب خیال را زین كرده و به (ناكجا آباد) می‌رود. به یقین آینده نگری با خیال بافی دو چیز متفاوت است, ولی گاهی امر بر انسان مشتبه می‌شود. خیال بافی از ترس درونی شخص نشأت می‌گیرد. امام حسن عسكری(ع) می‌فرماید: انّ… للحزم مقداراً فان زاد علیه فهو جبن;15 دوراندیشی حد و مرزی دارد كه اگر از این محدوده خارج شود, ترس است.
از دیگر آفات آینده نگری, (به فعل نرساندن برنامه ریزی ها) است. توجه به این نكته ضروری است كه صِرف آینده نگری ارزشی ندارد, بلكه عمل به آن و یافتن راه حل‌های مناسب و رفع موانع و مشكلات است كه آینده نگری را عینیت می‌بخشد و نتیجه آن را تضمین می‌كند. اگر آینده نگری طبق معیارهای اسلامی نباشد, پیامدهای نامناسبی را خواهد داشت, تا جایی كه می‌تواند سبب هلاكت فرد باشد. امام علی(ع) می‌فرماید: من سأ تدبیره كان هلاكه فی تدبیره;16 هركه دوراندیشی صحیحی نداشت, هلاكتش در تدبیرش است.
محمد نیازی
- غررالحكم و دررالكلم,ج1
- جلوه‌های حكمت,ص474
- چشم دل,جواد محدثی,ص78
- تفسیر نمونه,ص230ج8
- جلوه‌های حكمت,ص143
- میزان الحكمه,[2
پاورقیها:
1ـ غررالحكم و دررالكلم, ج1, باب الدال.
2ـ تفسیر نمونه, ج8, ص230.
3ـ غررالحكم و دررالكلم,همان, باب الحأ.
4ـ یونس (10) آیه 3.
5ـ همان, آیه 31.
6ـ سجده (32) آیه 5.
7ـ میزان الحكمه, ج2, باب (الحزم).
8ـ قسمتی از آیه 179 از سوره مباركه اعراف می‌باشد; یعنی آن‌ها حتی از چهارپایان هم گم راه ترند.
9ـ جلوه‌های حكمت, ص474.
10ـ غررالحكم و دررالكلم, باب الشین.
11ـ جلوه‌های حكمت, ص143.
12ـ (ثم ان من نتائج التدبر عدم تعجیله فی الاقدام لو لم یخل وقته).
13ـ جواد محدثی, چشم دل, ص78.
14ـ جلوه‌های حكمت, ص400.
15ـ میزان الحكمه, همان.
16ـ غررالحكم و دررالكلم, همان.
