فاضل اصفهانی (معروف به فاضل هندی) در سال 1062 هـ .ق. در اصفهان متولد شد. پدرش، تاج الدین حسن اصفهانی، فرزند شرف الدین محمد مشهور به ملا تاجا مردی دانشمند و فاضل بود. وی نام این كودك را «ابوالفضل» نهاد كه بعداً به «فاضل هندی»و «بهاء الدین محمد» معروف شد.
از كودكی فاضل هندی اطلاع دقیقی در دست نیست. نوشته‌اند: «چون در صغر سن با والد خود به هند رفت، به فاضل هندی مشهور شد.»
این كودك نابغه در 8 سالگی به تدریس شرح مختصر و مطوّل تفتازانی پرداخت و در 11 سالگی كتاب «منیة الحریص علی فهم شرح التخلیص» را تألیف كرد.
همسر فاضل از اهالی اِجِه (اژیه) از توابع اصفهان بود. نوشته‌اند: «فاضل هندی» با علامه مجلسی اول نسبتی نیز داشته و با واسطه، داماد وی بوده است.
تنها پسر فاضل هندی، محمد تقی همانند پدرش دانشوری فرزانه بود. محمدتقی را چنین ستوده‌اند: «خورشید آسمان فضل و دانش و قطب دایرة كمال، مولی محمد تقی بن فاضل هندی با سید نصر الله مكاتبه داشته است. وی اشعاری را در فضیلت مولی محمد تقی سروده است و برای وی ارسال داشته و از پسر فاضل هندی جواب خواسته است.»
فیلسوف معاصر، سید جلال الدین آشتیانی دربارة تحصیلات فاضل، چنین می‌گوید:
«حقیر در جُنگی قدیمی در زمان گذشته، عبارتی از شخصی كه در اواخر صفویه می‌زیسته است دیدم كه چنین نوشته است: در مدرسه، صبیّ مُراهقی (پسر نزدیك به بلوغ) را دیدم كه در بحث، علیم ماهر و واجد مقام عالی در علوم عصر (روز) بود و آثار نبوغ از ناصیة (پیشانی) او آشكار بود. از نسبش پرسیدم، گفتند: او فرزند ملاتاج و نامش بهاء الدین محمد است.»
دربارة استادان فاضل هندی چیزی ننوشته‌اند. برخی از پژوهشگران معاصر بر این باورند كه اولین استاد فاضل هندی، پدرش (مولی تاج الدین حسن بن شرف الدین فلاورجانی اصفهانی) بود.
فاضل دربارة پدرش آورده است: «و اكثر روایاتی عن والدی العلامه تاج ارباب العمامه».
وی در مقدمة «كشف اللثام» می‌گوید: «در 13 سالگی از معقول و منقول فارغ التحصیل شدم.» او تألیف را قبل از بلوغ آغاز كرد و پیش از بلوغ به اجتهاد دست یافت. فاضل هندی در 16 سالگی موفق شد شفای بوعلی را تلخیص كند، گرچه این نسخه سوخت و از میان رفت. فاضل در 22 سالگی، بار دیگر به تلخیص شفا پرداخت. مرجعیت علمی فاضل هندی پس از رحلت مرحوم مجلسی (1110 هـ .ق) و درگذشت آقا جمال خوانساری (1125 هـ .ق) فراگیر شد.
فاضل هندی در عصری می‌زیست كه اخباری‌گری در حوزه‌های علمیه رواج داشت. علامه محمد باقر مجلسی گرچه اخباری بود، روش میانه و معتدلی را در پیش گرفته بود و اكثر آثارش ـ حتی آثار فقهی و كلامی‌اش ـ در قالب ترجمة احادیث بود. در كنار این حركت مقدس، مجتهدانی بودند كه آثار آنها بر اساس استدلال‌های عقلانی و بهره‌گیری از دانش اصول بود. پیشتازان این اندیشه، آقا جمال خوانساری و فاضل هندی بودند.
فاضل هندی متن فقهی مفصلی را به عنوان شرح بر قواعد الاحكام علامة حلّی نوشت و نام آن را «كشف اللثام عن حدود قواعد الاحكام» نهاد. او پیش از این شرح، شرحی بر لمعه با عنوان «المناهج السویّه» را نوشت. آقا جمال خوانساری جز حاشیه بر لمعه و نگارش آثار فقهی كوتاه، متن مفصلی آماده نكرد. بعد از این دو شخصیت، تا مدتی طولانی، یعنی در تمام قرن دوازدهم متن فقهی مفصلی نوشته نشد. بنابراین «كشف اللثام» موقعیتی ممتاز یافت. زمانی كه صاحب جواهر و صاحب ریاض المسائل دست به نگارش كتاب‌های مفصل خود زدند، آخرین اثر فقهی مفصل عالمانه را همین كشف اللثام دانسته، از آن در تدوین كتاب خویش بهره‌ی فراوان بردند. صاحب جواهر اعتماد عجیبی به فاضل هندی و كتابش (كشف اللثام) داشت و چیزی از جواهر را نمی‌نوشت مگر آن كه كشف اللثام در دسترس او باشد. از قول صاحب جواهر نقل كرده‌اند:
«لو لم یكن الفاضل فی ایران ما ظننت أنّ الفقه صار الیه؛ اگر فاضل (هندی) در ایران نبود، گمان نمی‌كردم فقه به آنجا برسد.»
شیخ انصاری نیز در كتاب مكاسب خود، به كشف اللثام بسیار استناد كرده است.
بنابراین باید فاضل هندی را حلقة واسط مهمی در تاریخ اجتهاد شیعی بر شمرد. این سلسلة اجتهاد در عصر صفویه از محقق كركی (متوفا: 940 هـ .ق.) آغاز می‌شود. محقق، بنیان گذار مكتب فقهی منحصر به فردی است كه تداوم بخش مكتب او عبارتند از:
شیخ حسین بن عبدالصمد (متوفا: 984 هـ .ق.) پدر شیخ بهایی، شیخ بهایی (متوفا: 1030 هـ .ق.) میرداماد (متوفا: 1040 هـ .ق)، حسین بن رفیع الدین معروف به سلطان العلماء (متوفا: 1064 هـ .ق)، آقا حسین خوانساری (متوفا: 1098 هـ .ق.)، آقا جمال خوانساری (متوفا: 1125 هـ .ق.) و فاضل هندی.
این مكتب توسط صاحب جواهر و صاحب ریاض المسائل استمرار پیدا كرد. در این فاصله، نقش اصلی را در احیای مكتب اجتهاد، وحید بهبهانی برعهده داشت. در امتداد حركت پویای فقهی مكتب محقق كركی، مكتب ژرف نگر فقهی مقدس اردبیلی است كه توسط محمد بن علی موسوی عاملی (متوفا: 1011 هـ .ق.) نویسنده مدارك الاحكام، حسن بن زین‌الدین عاملی(متوفا: 1011 ه. ق.)مؤلف كتاب منتقی الجمان، عبدالله بن حسین شوشتری (متوفا: 1021 هـ .ق.) محقق سبزواری (متوفا: 1090 هـ .ق.) نویسندة كتاب كفایة الاحكام و فیض كاشانی ادامه یافت.
در برخی از آثار فاضل هندی آمده است كه وی 80 تألیف دربارة موضوعات مختلف علوم اسلامی نگارش كرده است. گرایش و تبحّر وی در فقه و اصول بود. وی در زمینه‌های: عقاید، كلام، تفسیر، نحو و ... به تلخیص و شرح آثار پیشینیان پرداخت. برخی از شرح‌های وی مانند كشف اللثام چنان عمیق و مبسوط است كه خود تألیفی مستقل به حساب می‌آید.
از جمله كارهای تفسیری او تنظیم بخش‌های تفسیری كتاب امالی سید مرتضی است.
فاضل هندی در تلخیص برخی متون نحوی نیز كوشش بسیاری نمود.
شمار آثار او را تا 150 كتاب و رساله نوشته‌اند.
اعتباری را كه فاضل هندی برای كتاب قائل بوده، قابل توجه است. او در شرایطی كه فقر بر زندگی‌اش حاكم بوده، توانست نسخه‌های منحصر به فردی از آثار پیشینیان را در كتابخانة شخصی‌اش جمع كند. وی برای تألیف كتاب پرارزش كشف اللثام به نقل‌های دیگران از كتاب‌های پیشینیان، اعتماد نكرد؛ بلكه با در اختیار داشتن مصادر اصلی، مستقیماً از آنها ـ در خلق این اثر جاودان ـ استفاده كرد.
شماری از كتاب‌هایی كه در كتابخانة فاضل هندی وجود داشت، عبارتند از:
الجُمل و الانتصار، المزار للشهید، حاشیه علی القواعد، رساله فی جواز السفر، اللوامع و المقدادیات، الغنیه فی العلوم، الشامیات و البحریات لابن فهد حلّی، المسائل الغرویه، شرح نهج المسترشدین، شرح الارشاد لابن المصنف، اجوبة المسائل المختلفه للشیخ علی، مناهج الیقین فی اصول الدین، رسالة ایضاح الاشتباه فی اسماء الرواة و اسامی الرجال، مجلی مرآة المنجلی فی علم الكلام، قواعد ابن میثم، فرج بعد الشدّة للتنوخی، ترجمة تورات، الانوار البدریه، نثر اللآلی و تفسیر بلابل القلاقل.
فاضل هندی در روز سه شنبه بیست و پنجم رمضان سال 1137 هـ .ق. به سرای باقی شتافت و پیكرش در قبرستان تخت فولاد اصفهان دفن شد. در كنار قبر او، قبر ملا محمد فضل معروف به فاضل نایینی قرار گرفته است كه به همین سبب، مردم قبر این دو شخصیت علمی را به نام «فاضلان» می‌شناسند.
منبع: سایت اندیشه قم
تهیه و تنظیم: فریادرس گروه حوزه علمیه
